Ii. Asosiy qism III. Izohlar. Qaydlar IV

III. Izohlar. Qaydlar
Sharhlar (lot. commentaries - eslatma, izohdan) va eslatmalar kitob apparatining murakkab elementlari hisoblanadi. Garchi tom ma'noda "sharhlar" va "eslatmalar" so'zlari bir xil ma'noni anglatsa-da, nashriyot amaliyotida ular o'rtasida qandaydir farqlar mavjud. To'plangan asarlarda yoki alohida ilmiy, memuar, hujjatli nashrlarni chiqarishda qo'llaniladigan sharhlar asarlarni to'g'ri tushunish uchun zarur bo'lgan turli xil tushuntirishlar deb ataladi. Eslatmalar toifasi ko'pincha kitobdagi alohida joylarga tegishli tushuntirishlar yoki tushuntirishlarni o'z ichiga oladi. Agar sharhlar odatda kitob oxirida joylashtirilsa, u holda izohlar tushuntirishni talab qiladigan tushuncha yoki so'z joylashgan sahifadagi izohlarda beriladi. Badiiy adabiyotning zamonaviy amaliyotda nashr etilishiga kelsak, sharhning to'rt turi ajralib turadi: matn, tarixiy va adabiy, real va lug'at. Matn sharhi - matnni nashrga tayyorlash tarixi haqidagi ma'lumot. Uning vazifasi nashrni tayyorlash jarayonida olib boriladigan tekstologik ish tamoyillarini umumiy shaklda batafsil tushuntirish, uning usullarini ochib berish, qabul qilingan qarorlarni hujjatlashtirishdan iborat. Albatta, bu turdagi sharhlarning tabiati yozuvchining to'plangan asarlarini nashr qilish profiliga qarab sezilarli darajada farq qiladi. O'quvchiga asar matnining tarixi haqida to'liq ma'lumot berishi kerak bo'lgan ilmiy va ilmiy nashrlarda u eng murakkab bo'lib, asosiy bo'limga aylanadi. Ommaviy nashrlarda matn sharhi, qoida tariqasida, juda qisqa: bu erda ular faqat asarning sanasi, shuningdek, birinchi nashrning vaqti va joyi haqidagi eng kerakli ma'lumotlar bilan cheklanadi. Asarning mazmun-mohiyatini ochib berish, uning taqdirini tarixiy-adabiy va ijodiy-biografik jihatlarda toʻgʻri va imkoni boricha toʻliq tasvirini ixcham, ixcham shaklda taqdim etish tarixiy-adabiy sharhning eng muhim vazifasidir. Odatda, go‘yo ikki qismdan iborat: birinchisi asarning yaratilish tarixi haqida hikoya qiladi; ikkinchisida - zamonaviy o'quvchi uchun tushunarsiz bo'lishi mumkin bo'lgan muallifning hukmlarining ma'nosini ochib beruvchi aniq tushuntirishlar mavjud. Tarixiy-adabiy sharhda asarning yaratilish tarixi, nashr etilishi, asarga zamondosh muallif tomonidan berilgan baho haqidagi hisobotlar va keyingi tanqidlar o‘z aksini topgan. Tarixiy va adabiy sharh nafaqat ilmiy ommaviy nashrlarni, balki ilmiy nashrlarni ham jihozlaydi. Haqiqiy sharh asarda tilga olingan tarixiy nomlar, faktlar, voqealarga tushuntirishlar berish, tashbeh va kamchiliklarning mohiyatini ochib berish, mazmunning barcha tafsilotlarini oydinlashtirish imkonini beradi. Haqiqiy sharh har doim matndan keladi, uni sharhlaydi. Ayniqsa, ommaviy ilmiy va ommaviy nashrlarda lug'at sharhi muhim rol o'ynaydi. Uning vazifasi noto'g'ri tushunilishi mumkin bo'lgan so'z va iboralarni tushuntirishdir. Bu erda eskirgan so'zlar - arxaizmlar va adabiy tilga hali mustahkam kirib ulgurmagan neologizmlar va dialektizmlar va chet el kelib chiqishi kam qo'llaniladigan so'zlar va boshqalar. Sharhlar va eslatmalar ustida ishlashda muharrir birinchi navbatda nimalarga aniqlik kerak, qaysi ob'ektlar va tushunchalar buni talab qilmaydi degan savolga javob berish uchun o'quvchi bilimining chegaralarini belgilashi kerak. Bu erda kamchiliklar ikki turga bo'linadi. Ba'zida sharhlovchi deyarli har bir ismni, mavzuni tushuntirishga intiladi va tushuntirishlarning o'zi ham keraksizdir. Boshqa holatda, aksincha, u o'zini talab qiladigan ko'plab tushunchalarni izohsiz qoldiradi. Birinchi va ikkinchi kamchiliklarni ham tuzatish kerakligi aniq. Eslatmalarni tahrir qilishda nafaqat berilgan ta'rif, tushuntirishga, balki ular bilan bog'liq matnga ham e'tibor berish kerak. Bunday taqqoslash paytida noaniqliklar yoki boshqa xatolar aniqlanishi mumkin. Agar kitobning turli qismlari turli mutaxassislar tomonidan sharhlansa, muharrir nomuvofiqlik va qarama-qarshiliklarga yo'l qo'ymaslik uchun ularning eslatmalarini taqqoslaydi. Eslatmalar va sharhlar, odatda, eng xilma-xil xarakterdagi faktik materiallar bilan to'yingan. Shuning uchun faktlarni tekshirish eslatmalarni nashrga tayyorlashda katta ahamiyatga ega. Ixtilofga yo'l qo'ymaslik uchun muharrir boshida qaysi manbalardan foydalanishni hal qiladi va butun ish davomida qabul qilingan printsipni o'zgartirmaslikka harakat qiladi. Eslatmalar va sharhlarni tahrirlash, shuningdek, barcha tarixiy va adabiy tushuntirishlar uchun birlik va umumiy yo'nalishga erishish, shuningdek, takrorlash va qarama-qarshiliklarni bartaraf etish uchun ularni apparatning boshqa elementlari bilan taqqoslashni o'z ichiga oladi.