Ii-bob. Korporativ boshqaruv nazariyasining evolyutsiyasi

Korporativ boshqaruvning nazariy manbalari

Korporativ boshqaruvning nazariy manbalari quyidagilar hisoblanadi:

• 
  agentlik nazariyasi (Agency Theory);
  
• 
  sheriklar nazariyasi (Stakeholder Theory);
  
• 
  boshqaruv nazariyasi (Stewardship Theory);
  
• 
  tashkiliy nazariya (Organization Theory).
  

Bu nazariyalarning har birini qisqacha tahlil qilib chiqamiz:

1. 
   Agentlik nazariyasida korporativ munosabatlar mexanizmi agentlik xarajatlari vositalari orqali ko’rib chiqilib, direktorlar va aktsiyadorlar o’tasidagi o’zaro munosabatlar shartnoma munosabatlari sifatida ifodalanadi. Ko’rib chiqiladigan vazifalar tipologiyasi quyidagilarga borib taqaladi:
   

• 
  “manfiy tanlov” muammosi (ya’ni yaxshi menejerni qanday tanlash);
  
• 
  “opportunistik xulq – atvor” muammosi (ya’ni qanday qilib menejerni mulk egasi manfaatlarida ishlashga majbur qilish).
  

Agentlik nazariyasi doirasida 1976 yil iqtisodchi olimlar Yensen va Mekling tomonidan taklif etilgan model keng tarqalgan bo’lib, unga ko’ra agentlik munosabatlari bu — unga muvofiq boshliq qo’l ostidagi xodimni boshliq manfaatlarida harakatlarni amalga oshirish uchun yollaydigan va qaror qabul qilish huquqlarining bir qismini qo’l ostidagi xodimga berish ko’zda tutiladigan shartnomadir. Bundan tashqari, agentlik munosabatlari quyidagilardan iborat bo’lgan agentlik xarajatlariga olib keladi:

• 
  mulk egasi va menejer o’rtasida muloqot o’rnatish xarajatlari;
  
• 
  mulk egasining menejerni nazorat qilish xarajatlari;
  
• 
  menejerning o’zini - o’zi cheklash xarajatlari;
  
• 
  qoldiq yo’qotishlar.
  

Model quyidagi asosiy taxminlarga yo’l qo’yadi:

• 
  barcha tashqi aktsiyalar ovoz berish huquqiga ega emas;
  
• 
  tashqi mulk egalari faqat pul oqimlari yoki boylikning o’sishi orqali mulkdan foyda oladi (ya’ni sof foyda olmaydi);
  
• 
  menejerning ish haqi qat’iy belgilab qo’yilgan bo’ladi;
  
• 
  modelning dinamik jihatlari tahlildan chiqarib tashlanadi. Qo’shimcha taxminlar (keyinchalik susaytiriladi):
  
• 
  firma hajmi qat’iy belgilanadi;
  
• 
  monitoring va o’zini - o’zi cheklash uchun imkoniyat yo’q;
  
• 
  qarz olish uchun imkoniyat yo’q;
  
• 
  risk va diversifikastiya zarurati e’tiborga olinmaydi. Natijada quyidagi xulosalar kelib chiqadi:
  
• 
  agar menejer firma kapitalining 100% egasi bo’lsa, u eng yuqori xarajatlar va eng yuqori foyda tengligidan kelib chiqib (“jamoat uchun eng qulay variant”), qo’llanadigan harakatlar optimal hajmini tanlaydi;
  
• 
  agar menejer firmaning to’laqonli egasi hisoblanmasa, qo’llanadigan harakatlar darajasi jamoat uchun eng qulay variantdan past bo’ladi va firmaning qimmati pasayib ketadi;
  
• 
  mulk egasi tomonidan nazorat qilish imkoniyati firma qiymatini oshiradi va nazorat bo’lmagan vaziyatga nisbatan xususiy foyda iste’molini kamaytirishga imkon beradi.
  

Agentlik nazariyasida boshqa modellar ham foydalaniladi. Masalan, kapital strukturasi modellari. Ulardan birining asosida yotadigan Modilyani - Miller teoremasiga ko’ra, qarz va mulk o’rtasida tanlov firmaning qiymatiga ta’sir etmaydi. Bu fikr faqat moliya bozorlari mukammal bo’lgan hollarda to’g’ri bo’ladi. Biroq, Yensen va Meklingga ko’ra, qarz agentlik xarajatlari bilan ham bog’liq bo’ladi. Menejer riskliroq investistiyalarni amalga oshirib, riskni kreditorlarga o’tkazadi:

• 
  loyiha muvaffaqiyatli amalga oshirilgan hollarda menejer daromadning ko’proq qismini oladi, chunki qarz bo’yicha to’lovlar qat’iy belgilab qo’yilgan bo’ladi;
  
• 
  biroq muvaffaqiyatsizlik hollarida kreditorlar asosiy yo’qotishlarga duch keladi, chunki defolt holatida menejerning javobgarligi uning kapitaldagi ishtiroki bilan cheklanadi.
  

Qarzning agentlik xarajatlari quyidagilarni qamrab oladi:

• 
  qarz shartnomasi yozish xarajatlari;
  
• 
  menejerning yuqori riskli investistiyalardan yo’qotishlari;
  
• 
  monitoring va o’zini - o’zi cheklash xarajatlari;
  
• 
  bankrot va qayta tashkil qilish xarajatlari. Bu xarajatlar qarzning o’sishi bilan o’sib boradi, shu tariqa, kompaniya kapitali strukturasida qarz ulushi qanchalik yuqori bo’lsa, kompaniya uchun qarz qiymati shunchalik baland bo’ladi.
  

Kapital tarkibi bo’yicha boshqa mashhur nazariyalaridan biri bulgan «soliq qalqoni» modeli ham mavjud ( bunda soliq qonunchiligi buyicha qarz bo’yicha beriladigan foiz soliqqa tortilmaydi), Yensenning erkin pul oqimlari nazariyasi modeli 2001 yilda ishlab chiqilgan Mayersning «ierarxiya nazariyasi» modeli hisoblanadi. Mayers bo’sh pul mablag’lari mavjudligida kompaniya ichki moliyalashtirishni tashqi moliyalashtirishdan afzal ko’radi, chunki ichki moliyalashtirishda axborot assimmetriyasi muammosi vujudga kelmaydi deb xulosa chiqaradi. Tashqi moliyalashtirish sifatida kompaniya qarz xarajatlari foyda miqdoridan oshib ketmagunga qadar qarzga mablag’ jalb qilishni afzal ko’radi. Bunda qimmatli qog’ozlar chiqarish oxirgi navbatda amalga oshiriladi.
2001 yil agentlik nazariyasi doirasida keng tarqalgan yana bir model taklif etildi. Bu – Tirolning modeli edi. Ushbu modelda menejerning harakatlari kuzatilmasligi mumkin deb taxmin qilinadi. Firmaning daromadlari menejerning harakatlariga bog’liq bo’lsada, biroq ehtimoliy o’lchamga ega emas. Shunday qilib, firma faoliyati natijalari bo’yicha menejerning sa’y - harakatlari darajasini aniqlash qiyin. Bu modelda ikki turdagi monitoringi ko’rib chiqiladi. Faol monitoring shuni anglatadiki, investor ayrim xarajatlarni sarflagan holda, menejerning xususiy foydalarini pasaytirishi mumkin (Yensen-Mekling modeli kabi). Passiv monitoring oraliq bosqichda menejer faoliyati haqida aniqroq signal olishni anglatadi. Bunday signal manbasi sifatida investistiya tahlilchilari, banklar,
reyting agentliklari ishtirok etishlari mumkin. Bunda mulk egasi va menejer o’rtasida agentlik nizosini hal qilish usullari quyidagilar hisoblanadi:

• 
  yirik mulk egalari, institustional investorlar va kreditorlar, direktorlar Kengashi tomonidan amalga oshiriladigan monitoring;
  
• 
  korporativ nazorat bozori demak, dushmanlarcha bosib olish tahdidi;
  
• 
  kompensastiya sxemalari va ko’rinib turmaydigan stimullar.
  

2. 
   Sheriklar nazariyasi korporatsiyani uning oddiy elementlari – aktsiyadorlar, xodimlar, iste’molchilar, mahalliy hamjamiyat, soliq to’lovchilar va boshqalarning oddiy yig’indisiga teng bo’lmagan katta tizim sifatida ifodalaydi. Ya’ni “mulk egasi – menejer” nizosini kengayishi ro’y beradi va bu nazariyaning mohiyati kompaniya rahbariyatining barcha manfaatdor tomonlar nazorati ostida bo’lishi shartligidan iborat. Bunda korporatsiya faoliyatidagi barcha sheriklar o’zlarining maqsadlarini ko’zlaydi:
   

• 
  menejerlar – individual maqsadlar, masalan, mehnatga to’lanadigan haqni maksimal qilish, ularning professional malakasi ko’rsatkichi sifatida kompaniya aktivlarini oshirish, xodimlar shtatining o’sishi va boshqalar;
  
• 
  xodimlar individual maqsad sifatida mehnatga to’lanadigan haqni maksimal qilishni ko’zlaydi;
  
• 
  iste’molchilar ayirboshlashdan olinadigan foydaning maksimal bo’lishini maqsad qilib qo’ygan;
  
• 
  tijorat hamkorlari korporatsiya bilan shartnomalarni amalga oshirishdan operastion foydani maksimallashtirishga harakat qiladi;
  
• 
  moliyaviy vositachilar va moliyaviy resurslar ta’minotchilari individual maqsadlar sifatida aylanmaning o’sishi, kredit imkoniyatlari va boshqalar uchun korporatsiyaning moliyaviy vositalariga ega bo’lish imkoniyatlarini olishni ko’zlaydi;
  
• 
  obligastiyalar egalari obligastiyalarga foiz to’lovlari va obligastiyalar kurs qiymatining maksimal bo’lishini maqsad qilib qo’ygan;
  
• 
  davlat tartibga solish organlari korporatsiyadan olinadigan soliq yig’imlarini oshirishga intiladi;
  
• 
  mahalliy hamjamiyatlar korporatsiya resurslari yordamida, biznesning ijtimoiy javobgarlik dasturlaridan foydalanish yordamida ijtimoiy vazifalarni hal qilishga intiladi;
  

3. 
   Boshqaruv nazariyasining mohiyati shundaki, yollanma menejmentli korporatsiya ustidan hokimlik aktsiyadorlar tomonidan tayinlanadigan va ularga hisobot beradigan direktorlar vositasida amalga oshirilishi mumkin.
   
4. 
   Korporativ munosabatlarni tashkil qilishning umumiy tamoyillaridan tashqari, har bir korporativ birlashmada korporatsiyaning tashkiliy tarkibi, xarid qilingan mulk xususiyati va boshqalar bilan asoslanadigan ma’lum bir o’ziga xosliklar vujudga kelishi mumkin. Korporativ birlashmalarning eng keng tarqalgan shakllarini ko’rib chiqamiz.