Ii-bob. Korporativ boshqaruv nazariyasining evolyutsiyasi

II-Bob. Korporativ boshqaruv nazariyasining evolyutsiyasi

1. Korporativ boshqaruv vujudga kelishining asosiy shart-sharoitlari va sabablari

Korporativ boshqaruv yirik biznes yuritish zarurati ob’ekti sifatida shakllangan. Tabiiyki, bundan oldin korporatsiyalar shakllanishining uzoq muddatli jarayoni ro’y bergan. Ma’lum bir bosqichda xalqaro hamjamiyat korporativ strukturalar joylashuvidan qat’iy nazar ularni boshqarish jarayonlarini soddalashtirish va bir xillashtirishga imkon beradigan umumiy me’yorlar va andozalar ishlab chiqishga majbur bo’ldi.
Korporatsiyalar shakllanishi umumjahon tendenstiyalarini tahlil qilib, mutaxassislar uchta asosiy bosqichni ajratib ko’rsatadilar. Har bir bosqich jamiyatda o’sha paytda shakllangan korporatsiyalarga xos jihatlarni aks ettiradi.
XX asrning boshlarida sanoat inqilobi davomida paydo bo’lgan korporatsiyalar ularning egalari mulki sifatida qabul qilingan. Ular kiritilgan mablag’larga mos keluvchi qaytim (samara) ta’minlash maqsadi uchungina xizmat qiladi deb hisoblangan. Korporatsiya mashina sifatida ko’rib chiqilgan, xodimlar va boshqaruvchilar bu mashinaning qismlari hisoblangan. Bu davrda boshqaruvning mexanistik modeli hukmronlik qilgan. Ushbu davrga quyidagi sharoitlar xos bo’lgan:

• 
  korporatsiya egasi xodimlar ustidan cheksiz hukmronlik qilgan va ularni xohlaganicha xo’jayinchilik qilgan;
  
• 
  xodimlarning malaka darajasi juda past bo’lgan va takomillashuv uchun
  

stimullar bo’lmagan;

• 
  ma’lumot va so’rovlar darajasi past bo’lgan, chunki ishsizlik bilan bog’liq iqtisodiy muhtojliklar tahdidi muntazam bo’lgan.
  

Iqtisodiy rivojlanishning mazkur bosqichi korporativ boshqaruvning nazariy asoslari negizi hisoblangan quyidagi ishlarda o’z aksini topgan.
Korporativ boshqaruvning nazariy asoslari firmani boshqarish elementlarini qamrab oladi hamda belgilangan boshqaruv va ishlab chiqarish tashkiliy
strukturasiga ega firmaning ko’p profilli yirik biznesgacha rivojlanish tendenstiyalarini modellashtiradi.
Firma nazariyasi. Xo’jalik sub’ekti ishlab chiqarish omillari to’plami sifatida ko’rib chiqiladi: u = f ( K , L). Klassik ma’noda, tashqi muhit va ichki tashkiliy strukturasi ifodalangan xo’jalik sub’ekti tushunchasi mavjud emas. Shu sababli tashqi ta’minotchilarsiz, huquqiy tartibga solishsiz, siyosiy muhit ta’sirisiz yopiq tashkilot tizimi ko’zda tutiladi. Xo’jalik sub’ektlarini moliyalashtirishning qoidasiga ko’ra, tashqi qarzlarni qamrab oladigan murakkab jarayonlari ham bekor qilingan.
Ikkinchi jahon urushidan keyingi davrda korporatsiyalar mexanistik konstepstiyasi barbod bo’ldi, bu davr korporatsiyani organizm sifatida qabul qilish bilan tavsiflana boshladi. Firmalar sonining o’sishi raqobat va markazlashuv jarayonlariga sabab bo’ldi. O’sha davrdagi korporatsiyalar maqsadi ikkita muhim vazifa – kun ko’rish va o’sishdan iborat bo’ldi. Ishlab chiqarish va boshqaruvning sifat tavsifnomalar kuchayishi sababli foyda olish ikkinchi o’ringa tushib qoldi. Korporatsiya murakkab struktura va uning faoliyatidagi muvaffaqiyat yoki muvaffaqiyatsizlik uning ichki strukturasida yashiringan deb hisoblangan. Tashqi muhitning mavjudligi ko’zda tutilmagan, tabiiyki, uning ta’siri ham hisobga olinmagan. Mazkur bosqich quyidagi sharoitlar bilan tavsiflanadi:

• 
  mehnatning texnik mazmunini murakkablashuvi xodimlar ma’lumoti darajasining sezilarli o’sishiga olib keldi;
  
• 
  ish beruvchilarning xodimlarga bog’liqlik darajasi ortdi, xodimlarni
  

boshqarish mexanizmlari takomillashdi.
Bu bosqichga korporativ boshqaruvning quyidagi nazariy asoslari mos keladi:
Transaktsiya xarajatlari nazariyasi. Transaktsiya xarajatlar bu – tashqi shartnomalarning bajarilishini ta’minlash xarajatlaridir. Transaktsiya xarajatlari deb ishbilarmonlik operatsiyalarini bajarish, jumladan, ishbilarmonlik hamkorini izlab topish vaqtini baholash, muzokaralar o’tkazish, shartnomalar tuzish, ularning tegishlicha ijro etilishini ta’minlash xarajatlariga aytiladi.
Transaktsiya xarajatlari quyidagi hollarda ayniqsa yuqori bo’ladi:

• 
  kamdan - kam uchraydigan tovar ishlab chiqarilsa;
  
• 
  bozorda talab noaniq va narx harakatini oldindan aytib bo’lmasa;
  
• 
  bozorda axborot asimmetriyasi mavjud bo’lsa.
  

Transaktsiya xarajatlarini korxonalarni integratsiyalash yo’li bilan erishish mumkin.
Muloqotlar nazariyasi. Ushbu nazariyada asosiy e’tibor korporatsiyaning ichki strukturasiga qaratilib, uni tuzishning shartnoma asosi ko’zda tutiladi. Korporatsiya xodimlar, boshqaruvchilar va mulk egalari o’rtasida munosabatlar yig’indisini ifodalaydi. Qoidaga ko’ra, bu munosabatlar rasmiy shartnomalar bilan ifodalanadi. Biroq, bu munosabatlar rasmiy shartnomalar bilan tartibga solinmagan taqdirda ham ta’minotchilar va iste’molchilar bilan ma’lum bir o’zaro aloqalar, xodimlar va boshqaruvchilar o’rtasida subordinastiya tizimi bo’ladi – bu norasmiy shartnomalar tizimidir. Lekin, shunga qaramay ular ma’lum muddat davomida etarli darajada barqaror bo’ladi va ularning buzilishi boshqa qatnashchilarga nisbatan jarima choralariga olib keladi.
Nazariya doirasida shartnomalarning uch turi ajratib ko’rsatiladi:

• 
  klassik shartnoma, bunda tomonlar to’liq mustaqillikni saqlab qoladi va beqarorligi bilan ajralib turadi. Klassik shartnoma qat’iy va yuridik jihatdan sodda, shartnoma matnida qayd etilmagan hech qanday og’zaki kelishuvlar tan olinmaydi;
  
• 
  neoklassik shartnoma, bunda o’rta muddatli va uzoq muddatli asosda tomonlarning o’zaro bog’liqligi yuqori darajasiga erishiladi. Jiddiy yuridik hujjatdan ko’ra ko’proq kelajakda ro’y berishi mumkin bo’lgan barcha vaziyatlarni ko’zda tutadigan hamkorlik tamoyillari haqidagi shartnomani eslatib yuboradi. Bunda og’zaki kelishuvlar yozma kelishuvlar bilan bir qatorda hisobga olinadi;
  
• 
  Implistit yoki munosabatlar shartnomasi – uzoq muddatli o’zaro manfaatli shartnoma, bunda bitim ishtirokchilarining o’zaro bog’liqlik darajasi maksimal bo’lishi ta’minlanadi va norasmiy shartlar rasmiy shartlardan ustunlik qiladi. Uchinchi tur bo’yicha kontraktastiya yirik biznes sohasida tobora ommalashib bormoqda.
  

Korporatsiyalar rivojlanishining keyingi bosqichi XX asrning 80 - 90 yillariga to’g’ri kelib, korporatsiyani organizm sifatida inkor qilish bilan tavsiflanadi va unga boshqacha talablar qo’yadi. Avvalo, davlatning xo’jalik hayotini tartibga solish ta’sirining kuchayishi korporatsiyalar faoliyatiga muhit yondashuvini rivojlantirish zaruratini to’g’ri anglashga olib keldi. Har bir korpo- ratsiya o’zicha alohida bo’lib emas, balki boshqa bozor institutlari bilan aloqada faoliyat yuritadi. Tashkilot sifatida korporatsiya konstepstiyasi uzil - kesil tasdiqlanadi. Ikkinchidan, korporatsiyani boshqarish vazifalari murakkabalashdi: aktsiyadorlarning ehtiyojlarini qondirish birinchi darajali ekanligi talab qilinadi, bu korporativ boshqaruv tamoyillari va korporativ madaniyatni shakllantirish zaruratini anglashga olib keladi. Bu bosqichga quyidagi nazariya xarakterli:
Mulkchilik huquqlari nazariyasi. Xo’jalik sub’ektining ichki va tashqi muhiti mavjudligi ko’zda tutiladi, uning faoliyati «o’ziga o’xshashlar» muhitida ko’rib chiqiladi. Mazkur nazariya doirasida firma nazariyasidan farqli ravishda, kompaniya tushunchasi mavjud va kompaniyalar institustional muhiti sarflanadi. Bu nazariyada asosiy rolni mulkchilik ob’ekti o’ynaydi, uni aniqlashga bir nechta yondashuvlar ko’rib chiqiladi:

• 
  korxonaning butun mulkiy kompleksi;
  
• 
  bu mulkiy kompleksdan foydalanish va tasarruf qilish huquqi. Ob’ektga nisbatan mulkchilik sub’ektlari saf tortadi:
  
• 
  aktsiyadorlar;
  
• 
  direktorlar Kengashi;
  
• 
  bosh direktor.
  

Har bir sub’ekt miqyosida iqtisodiy va huquqiy hokimlikni to’plash haqida bahs yuritiladi.
Sanab o’tilgan korporativ boshqaruv nazariy asoslari korporatsiyalar shakllanishi jarayonining hozirgi tushunishda evolyustionligini ta’kidlaydi va korporatsiya Boshqarmasi barcha organlarining o’zaro aloqalariga asoslangan korporativ boshqaruv nazariy manbalarini ajratishga imkon beradi. Bu manbalarni
ajratish imkoniyati korporatsiyalar shakllanishining uchinchi bosqichida, korporativ boshqaruv shakllanishi bilan paydo bo’lgan.

2.