Ii bob. Markazlashgan kapital qo’yilmalar hisobiga investitsiya loyihalarini moliyalashtirishning amaliyoti tahlili

II BOB. Markazlashgan kapital qo’yilmalar hisobiga investitsiya loyihalarini moliyalashtirishning amaliyoti tahlili
2.1 Budjet mablag’lari hisobiga investitsiya loyihalarini moliyalashtirish amaliyoti tahlili
Davlatning investitsiya faoliyati , davlatni o’zini funksiyalarini bajarish jarayonida vujudga keladi, ya’ni, iqtisodiy, mudofaa, huquqni himoya qilish, islohotchilik, ekologik, ijtimoy va boshqalar. Investitsiya faoliyati orqali davlat iqtisodiyotining tarkibiy qayta qurilishiga real ta’sir ko’rsatadi, xalq xo’jaligi samaradorligining o’sishini, alohida tarmoq va hududlarni rivojlantirishdagi to’siqlarni yo’q qilishni ta’minlaydi.

Davlat budjeti mablag’i hisobidan moliyalashtiriladigan davlatning markazlashgan kapital qo’yilmalari faqat quyidagilarga ajratiladi:

• 
  respublika iqtisodiyotini rivojlantirishning ustuvor yo’nalishlari bo’yicha investitsiya loyihalarini davlat maqsadli dasturlarni va davlatlararo bitimlarni amalga oshirishga;
  
• 
  egasining nomi ko’rsatilgan uy-joy obligatsiyalari bo’yicha uy-joy qurilishiga;
  
• 
  aholi yashaydigan joylar, birinchi navbatda, yakka tartibda qurilganuy-joy mavzelarining muhandislik infratuzilmasini rivojlantirishga;
  
• 
  yangi yerlarni o’zlashtirish va sug’oriladigan yerlarni tiklashga, suv xo’jaligi qurilishi va kichik gidroenergetikani rivojlantirishga;
  
• 
  maorif, sog’liqni saqlash, madaniyat va ijtimoiy infratuzilmaning boshqa tarmoqlari obyektlar qurilishiga;
  
• 
  davlat boshqaruv organlari, huquqni muhofaza qilish organlari, davlat ilmiy muassasalarining ilmiy texnika bazasini rivojlantirishga va mustahkamlashga;
  
• 
  umumdavlat tabiatni muhofaza qilish tadbirlarini amalga oshirishga va tabiiy ofatlardan himoya qilish inshootlarni qurishga.
  

Hozirgi paytda davlat budjetidan mablag’lar quyidagi sohalarga ajratilmoqda.

1-jadval.

O’zbekiston Respublikasining Davlat budjeti xarajatlari¹

		2012	2013	2014
1.	Ijtimoy va aholini ijtimoy qo’llab- quvvatlash xarajatlari	12299.9	15167.8	18490
	Shundan:
1.1	Maorif	7130.4	8803.2	10673.5
1.2	Sog’liqni-saqlash	3024.9	3709	4507.2
1.3	Madaniyat va sport	223.4	287.4	361.5
1.4	Fan	137.4	164.7	187
1.5	Ijtimoy ta’minot	86.9	106.4	126.2
1.6	Bolali oilalarni hisobga olgan holda ijtimoiy nafaqalar	1617.2	1611.3	1805
1.7	Qishloq joylarida yakkab tartibdagi uy-joylarni qurish dasturini birgalikda moliyalashtirishga kredit liniyasi		347.7	706.7
2	NNT, NST va fuqorolik jamiyatlari institutlarini rivojlantirish uchun mablag’lar va grantlar	6.0	7.0	8.2
3	Iqtisodiyot xarajatlari	2317	2756.7	3364.9
4	Markazlashgan investitsiyalarni moliyalashtirish xarajatlari	1131.7	1439.5	1616.5
5	Davlat hokimiyati organlari va sud organlarini fuqorolarni o’zini o’zi bosgqarish organlarini saqlash xarajatlari	852.8	1150.7	1414.2
6	Boshqa xarajatlar	4274.6	5312.1	6530.5

Demak, yuqoridagi jadvaldan ko’rinib turibdiki, davlat budjetining xarajatlari yildan yilga o’smoqda. Shunga mos ravishda davlat budjetidan markazlashgan investitsiya loyihalarini moliyalashtirish xarajatlari ham o’smoqda. Lekin davlat budjetidan markazlashgan investitsiya loyihalarini moliyalashtirish xarajatlarini davlat budjetining umumiy xarajatlaridagi ulushi 2013-yilda 5.55%ni tashkil etgan bo’lsa, 2014 – yilda bu ko’rsatkich 5.14 %ni tashkil etgan.



1-rasm Davlat budjetidan markazlashgan investitsiya loyihalarini moliyalashtish xarajatlari dinamikasi (%da)²

Budjet orqali moliyalashtirishning bir qator tamoyillari mavjud:

• 
  eng kam xarajat qilib, eng yuqori iqtisodiy va ijtimoy samara olish;
  
• 
  budjet resurslaridan maqsadli foydalanish;
  
• 
  budjet manbalarini qurilish va pudrat tashkilotlariga rejani bajarish chegarasi va ilgari berilgan assignatsiyalarni hisobga olgan holda berish.
  

Demak, budjetmablag’lari mos loyiha yuqori natijani ta’minlasagina berilishi mumkin.

Davlat budjeti hisobidan moliyalashtirilayotgan har qanday investitsion loyihani iqtisodiy samaradorligini kompleks baholash, barcha ishtirokchilarining manfaatlarini ifodalovchi turli xil mezonlar va ko’rsatkichlar tizimi asosida bajariladi. Davlat uchun bu mezonlar sifatida makroiqtisodiy ko’rsatkichlardan foydalaniladi.

2-jadval

O’zbekiston Respublikasining asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlari³

		2013 (1-chorak)	2014 (1-chorak)	2015 (1-chorak)
1	Yalpi ichki mahsulot	23966,4	25763,9	30526,8
2	Sanoat ishlab chiqarish	14957.3	16288,5	19145,0
3	Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarish	2513.6	2669,5	3146,4
4	Asosiy kapitalga investitsiyalar	5100.7	5615,9	6662,9
5	Qurilish sohasiga	2450.7	2830,6	4314,1
6	Inflyatsiya	7.0	6.8	6.1

Demak, hozirgi kunga kelib davlatning asosiy kapitalga kiritayotgan investitsiyalari o’sish sur’atlarini ko’rsatmoqda, bu o’z navbatida YaIM o’sishida o’z ifodasini topmoqda.

Agar investitsion loyihani amalga oshirish yuqorida ko’rsatilgan makroiqtisodiy ko’rsatkichlar o’sishini ta’minlansa, davlat uni amalga oshirishdan to’g’ridan- to’g’ri manfaatdor bo’ladi. Faqatgina siyosiy, mudofaa, ekologik, ijtimoiy va boshqa imtiyozlarni ta’minlasagina ( ya’ni afzalliklarni) bunday tadbirlarni moliyalashtirishga sabab bo’lishi ham mumkin.



2-rasm YaIM va asosiy kapitalga kiritilgan investitsiyalarning o’sish dinamikasi.⁴

Respublikamiz investitsiya siyosatining amaliy hususiyati tadbirkorlik tuzilmalarini moliyalashtirish ulushida budjet mablag’larini kamaytirish hamda korxonaning o’zini moliya bozori institutlari va instrumentlari hisobiga bo’ladigan investitsiya jalb qilishga undash va ularni bu bo’yicha faollashtirishdir.

Investitsion jarayonlarning rivojlanishiga davlat ta’sirining kamayishi va ishlab chiqaruvchilariga soliq yukini qisqartirishga yo’naltirilgan soliq – budjet siyosatini takomillashtirish bo’yicha davlat tomonidan qo’llanilayotgan chora – tadbirlar va korxonalar moliyaviy barqarorligini ortishi natijasida jami kapital qo’yilmalar hajmidagi budjet mablag’lar ulushini qisqarishiga olib keldi.( 3- jadval)

3-jadval

Kapital qo’yilmalar tarkibidagi markazlashgan investitsiyalar va budjet mablag’larining ko’rsatkichlari⁵

		2013	2014	2015 (reja)
1	Kapital qo’yilmalar jami	27 123 275	33 004 774	40 605 781
2	Markazlashgan investitsiyalar	6 691 366	8 548 334	8 991 846
3	Budjet mablag’lari	1 300 000	1 500 000	1 800 000
4	Budjet mablag’larining kapital qo’yilmalar jamidagi ulushi % da	4.49	4.54	4.43

Yuqoridagi 3-jadval ma’lumotlari shuni ko’rsatmoqdaki, iqtisodiyotga yo’naltirilayotgan kapital qo’yilmalar hajmini o’sishini ko’rishimiz mumkin.Budjet mablag’larining jami kapital qo’yilmalar hajmi bilan taqqoslaganda 2014-yilda jami kapital qo’yilmalar hajmida budjet mablag’larining ulushi 4.54 % ga teng bo’lsa, 2015-yilga kelib bu ko’rsatkich 2014-yilga nisbatan 0.41% tushishishi mumkinligini kuzatamiz. ( 3-rasm)