Ii bob. Pul bozori

Pul qiymatining o'ziga xos xususiyati.
Bozorning asosiy funktsiyalaridan biri uning muomalasi ob'ekti bo'lgan tovar narxini (qiymatini) shakllantirishdir. O'tmishdoshlar zamonaviy pul(pul-tovar) o'zining ichki qiymatiga ega edi (ular ijtimoiy zaruriy mehnat xarajatlarining ma'lum bir qismini o'zida mujassam etgan). Tovar pullardan farqli o'laroq, zamonaviy naqd pul nisbiy qiymatga ega. Ular davlat tomonidan deklaratsiyalangan pul bo'lganligi sababli muomalada qonuniy to'lov vositasi sifatida faoliyat yuritadi. Zamonaviy pulning qiymati bozor munosabatlari ta'sirida o'z-o'zidan shakllanadi.
Zamonaviy pulning nisbiy qiymati uning iqtisodiy foydaliligi bilan bog'liq. Tovarning foydaliligi uning insonning tegishli ehtiyojlarini qondirish qobiliyati bilan tavsiflanadi. Pulning foydaliligi bilvosita - bu pul bilan olinishi mumkin bo'lgan boshqa tovar va xizmatlarning foydaliligi orqali aniqlanadi.
Pul qiymatining tabiati ularning funktsiyalariga bog'liq:

• 
  Agar pul ayirboshlash vositasi sifatida foydalanilsa, pulning qiymati uning xarid qobiliyatidir.
  
• 
  Agar pul jamg'arish vositasi sifatida foydalanilsa (pul mablag'lari moliyaviy aktivlar sifatida), u holda ularning qiymati foiz ko'rinishidagi haq miqdori orqali aniqlanadi. Foiz stavkasi bank pullari qiymatining o'lchovidir.
  

2.2 PUL BOZORIDAGI MUVOZANAT.
Pul bozorining printsipial jihatdan muhim vazifasi pulga bo'lgan talab va ularning taklifi o'rtasidagi muvozanatni ta'minlashdir. Pul tizimining beqarorlashishi va demak - inflyatsiya jarayonlarining rivojlanishi pul bozoridagi nomutanosiblikdan boshlanadi. Ko'pincha pul tizimining beqarorligi pulning haddan tashqari emissiyasi bilan bog'liq bo'lib, bu ularning qadrsizlanishiga olib keladi. Biroq, iqtisodiy hodisa sifatida pulning ortiqcha emissiyasi faqat pulga bo'lgan talab bilan bog'liq holda ko'rib chiqilishi mumkin. Pul talabi va taklifini solishtirmasdan turib, pul massasining haddan tashqari to'yinganligi haqidagi har qanday da'volar asossizdir.
Butun iqtisodiyot uchun, shu jumladan pul tizimi uchun nafaqat pulning haddan tashqari emissiyasi, balki uning etishmasligi, pul talabining qoniqtirmasligi ham halokatli hisoblanadi. Shunday qilib, 1929-1933 yillardagi Buyuk Depressiya davrida AQShda inqiroz jarayonlarining chuqurlashishi. Federal zaxira tizimining pul taklifini sun'iy ravishda qisqartirishga qaratilgan noto'g'ri harakatlari bilan rag'batlantirildi.
Pul bozorida muvozanatning tiklanishi quyidagicha. Pul taklifining kamayishi pul bozorida vaqtinchalik pul tanqisligini keltirib chiqaradi. Odamlar va muassasalar obligatsiyalarni sotish orqali ko'proq pul olishga harakat qilmoqdalar. Obligatsiyalar taklifi oshadi, bu obligatsiyalar narxini pasaytiradi va foiz stavkasini oshiradi. Yuqori foiz stavkasida odamlar qo'lida bo'lishni xohlaydigan pul miqdori kamayadi. Shuning uchun taklif qilingan va talab qilinadigan pul miqdori yuqori foiz stavkasida yana teng bo'ladi. Xuddi shunday, pul taklifining ko'payishi vaqtinchalik profitsitni keltirib chiqaradi, buning natijasida obligatsiyalarga talab ortadi va ularning narxi oshadi. Foiz stavkasi pasayadi va pul bozorida muvozanat tiklanadi.
Rivojlangan bozor iqtisodiyoti sharoitida pulga talab va taklifni o'z-o'zini tartibga solishning avtomatik mexanizmi mavjud. Biz muvozanatni o'rnatish uchun pul tizimining rivojlanishini boshqaradigan himoya stabilizatorlari haqida gapiramiz:

1. 
   Narxlarning barqarorlashtiruvchisi: pul massasining ortiqcha qismi narx multiplikatori orqali pulning inflyatsion qadrsizlanishini, ularning nisbiy qiymatining pasayishini va ortiqcha baholangan pul massasini mavjud talabga mos ravishda moslashtirishni keltirib chiqaradi. Shunday qilib. Pul bozorida muvozanatning saqlanishi nominal pul massasining o'sish sur'ati bilan muvozanatlashgan inflyatsiya darajasining o'zgarishi hisobiga sodir bo'ladi.
   
2. 
   Kredit multiplikatori: kredit berish pulga real talab bilan belgilanadigan qarz majburiyatlariga asoslanganligi sababli, bu pul bozorining miqdoriy parametrlarini mos ravishda moslashtiradi.
   
3. 
   O'rnini bosish mexanizmi: pul massasining ko'payishi bilan iqtisodiy jarayon ishtirokchilari naqd pulda saqlagan aktivlarning bir qismi haddan tashqari ko'p degan xulosaga kelishadi. Demak, ular pulni boshqa aktivlar (qimmatli qog'ozlar, uzoq muddat foydalaniladigan tovarlar, zargarlik buyumlari) bilan almashtirishni afzal ko'rishlarini taxmin qilish mumkin.
   
4. 
   Pul muomalasining tezligi: pul miqdori kamaygan taqdirda har bir pul birligining aylanish tezligi ortadi.
   

XULOSA
Jamiyat taraqqiyoti shunday amalga oshadiki, unda bir tomondan ma’lum bir iqtisodiy munosabatlar, aloqalar avvalgi tizim bilan vorislikni ta’minlaydi. Ikkinchi tomondan, jamiyatni olg’a eltuvchi yangi munosabatlar, aloqalar vujudga keladi. Uchinchidan, shunday iqtisodiy

munosabatlar, aloqalar borki, ular jamiyatdagi o’zgarishlarga moslashgan xolda tizim rivojlanishiga katta ta’sir etib, ularni bir-biri bilan bog’laydi. Ana shunday munosabatlar tovarpul mugosabatlaridir.
Ijtimoiy xo’jalik yuritishning tarixan ikki shakli mavjud. Birinchisi natural xo’jalik yuritish bo’lib, u eng uzoq davr(hozirgi paytda ham uchraydi davom etgan. Ikkinchisi Tovar xo’jaligi bo’lib, u iqtisodiyotning rivojlangan bosqichiga xos. Ular bir-biridan farq qiladi. Tovar xo’jaligining eng katta farqi, mahsulot bozorda sotish uchun ishlab chiqariladi va tovar deb ataladi.
Iqtisodiyotda yuz beradigan munosabatlar tovar, uni ishlab chiqarish va sotish bilan bog’liq munosabatlar bo’lib, shuning uchun tovar va uning xususiyatlarini, u haqdagi nazariyalarni o’rganish muhim ahamiyatga ega.
*Bu nazariyalarning eng asosiylari: qiymatning mehnat nazariyasi - klassik nazariya, me’yoriy naflilik nazariyasi – marjinal nazariya, sintez nazariyasi – Marshallning baho nazariyasidir. Bu nazariyalarning asosiy maqsadi ma’lum bir tovarga narx qanday belgilanishini nazariy jihatdan asoslab berishdir.
Tovar ishlab chiqarish bilan bog’liq holda pul kelib chiqar ekan, uning kelib chiqishi haqida ham qator nazariyalar borki, bu masalaga yondashuvga ko’ra umumiy ravishda ikkiga:
ratsionalistik va evolyutsion yondashuvgv bo’lish mumkin. Birinchisi sub’ektiv psixologik yondashuv bo’lib, pulning kelib chiqishi kishilar o’rtasidagi kelishuv tufayli yuz bergan degan fikr bildirsalar, ikkinchisi esa pud jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotining mahsuli deb ko’rsatishadi.
Pul bozor itisodiyotining eng universal, eng yuqori likvidli vositasi bo’lib, qiymat o’lchovi, muomala, jamg’arish funtsiyasini bajaradi. Dastlabki paytda pullar naqd pullardan iborat bo’lgan bo’lsa, tarixiy taraqqiyot davomida kredit munosabatlarini kelib chiqishi tufayli naqd bo’lmagan pullar ham ishlatiladigan bo’ldi. Hozirgi paytda mamlakatdagi barcha naqd va naqd bo’lmagan, «kvazi» pullar birgalikda pul massasini tashkil qiladi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:

1. 
   Хоdiyev B.Yu., Bekmurodov A.Sh., G’ofurov U.V., Tuxliyev B.K. O’zbеkistоn Rеspublikasi Prezidenti Islom Karimovning.A. Karimovning “Jahon moliyaviy – iqtisodiy inqirozi -, O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari” nomli asarini o’rganish bo’yicha o’quv qo’llanma.- Т. Iqtisodiyot. 2009y.-120 b.
   
2. 
   Shоdmоnоv Sh.Sh., G’afurоv U. V. Iqtisоdiyot nazariyasi. O’quv qo’llanma.. T., “Fan va tехnоlоgiya”-2007.
   
3. 
   Шодмонов Ш.Ш., Романовский Г.М. Теория денег.Учебное пособие.- Т.:ТГЭУ,2007г.-181с.
   
4. 
   A.Bеkmurоdоv, M.Bоltabоеv, B.G’оyibnazarоv, M.Amоnbоеv, M.Tоshхo’jaеv. O’zbеkistоn iqtisоdiyotni libеrallashtirish yillarida. 1-5 qismlar. T.: TDIU, 2005 y.
   
5. 
   Shоdmоnоv Sh.Sh., Alimоv R.Х., Jo’raеv T.T., Iqtisоdiyot nazariyasi. O’quv qo’llanma. T.: Mоliya-2002.
   
6. 
   Rashidоv О.Yu., Tоymuхamеdоv I.R., Tоjiеv.R.R, Karlibaеva R.Х.Pul muоmalasi, krеdit va mоliya.O’quv qo’llanma.-T.,TDIU, 2005
   
7. 
   Sharifхоdjaеv M. va bоshqalar. Bоzоr iqtisоdiyoti nazariyasi va amaliyoti.O’quv qo’llanma. T.: O’qituvchi-2000.
   
8. 
   Shоdmоnоv Sh.Sh.,Yaxshiyeva M.T., Yusupov R.A. Pul nazariyasi, ma’ruza matnlari. Toshkent-2009. Симкина Л. Г. Экономическая теория. 2-е изд.-СПб.: Питер, 2008. -384 с.
   
9. 
   Экономическая теория. Экспресс - курс : учебное пособие / кол. Ав – Э ; под. Ред. А. Г. Грязновой , Н. Н, Думной , А. Ю. Юданова. – 3 – е изд. , стер.- М.; КНОРУС ., 2007. – 608 с.
   
10. 
    Экономическая теория: учеб. пос../С.С.Носова, В.И.Новичкова. - М.: КНО РУС, 2009. – 368 с.
    
11. 
    История экономических учений. учебное пособие./Под. ред. В.Автономова, О.Ананьина, Н.Макашевой. - М.: ИНФРА-М, 2009. – 784 с.
    
12. 
    Романовский Г.М., Шарипов К.Б. Образовательная технология по курсу «Теория денег» / Из серии «Технология обучения в экономическом образовании». Т.: ТГЭУ, 2007,
    
13. 
    Романовский Г.М., Шарипов К.Б. Учебно-методический комплекс для самостоятельной работы магистров по курсу «Теория денег» / Из серии «Технология обучения в экономическом образовании». Т.: ТГЭУ, 2007.