Ii-боб. Сув ресурсларидан фойдаланиш тенденцияси ва динамикаси

Жами	78				64		1		2		2				9		1378,9		1379,5
100,1

ИТБ худудида фаолият кўрсатаётган СИУ лар тўғрисида маълумот
2.7-Жадвал

№	туманлар номи		СИУ сони, та		Хизмат кўрсатиш майдони, га		шундан пахта, га		ғалла, га		бошқа экинлар, га		ходимлари сони, нафар		аъзолари сони, нафар		шундан ф/х-лар		2012 йил учун бизнес режаси, млн,сўм		кўрсатил-ган хизмат, млн,сўм		ундирилган маблағ, млн,сўм
1	Зангиота		13		10080		60		1260		8760		115		364		364		179,3747		178,774		161,772
2	Қибрай		12		18384		80		2500		15804		83		605		605		166,5066		166,4964		156,333
3	Тошкент		14		11785,8		0		1041		10745		108		322		322		229,500		229,500		210,080
4	Чиноз		14		22071		8000		7255,6		6815,4		92		234		234		205,610		205,610		189,440
5	Янгийўл		13		29178,4		7031,3		7190,6		14956,5		152		791		791		194,4405		194,4405		174,635
6	Тошкент ш
Жами ИТБ		66		91499,2		15171,3		19247		57080,9		550		2,316		2,316		975,4318		974,8209		892,260

ИТБ бўйича иқтисодиёт тармоқлари ва манбалари бўйича охирги уч йилда амалда иштилган сув миқдори
2.9-Жадвал

№	Туманлар номи	йиллар	сув ресурслари ва уларнинг ишлатилиши млн,м3	шундан суғоришга	саноат коммунал хўжалиги ва бошка эхтиёжлар учун	шу жумладан энергетика	саноат	коммунал хўжалиги	балиқчилик	Бошқалар
1	Зангиота	2010	162,2	106,3	55,9		30	15	2	8,9
		2011	167,6	111,7	55,9		30	15	2	8,9
		2012	169,1	122	47,1		13	8	18	8,1
2	Қибрай	2010	193,9	160,8	33,1	9	9	13		2,1
		2011	294	161,1	132,9	9	105	13		5,9
		2012	777,6	173,9	603,7	9	167	412		15,7
3	Тошкент	2010	87,8	87,8
		2011	94,2	94,2
		2012	101,5	101,5
4	Чиноз	2010	151,3	151,3
		2011	212	212
		2012	183,1	163,1	20				20
5	Янгийўл	2010	238,2	210	28,2				25	3,2
		2011	262,3	234,1	28,2				25	3,2
		2012	236,5	219,3	17,2				13	4,2
6	Тошкент ш	2010	1059,2	18	1041,2		234	789		18,2
		2011	1007,2	25,8	981,4		138	829		14,4
		2012	554	25	529		99	416		14
Жами ИТБ		2010	1892,6	734,2	1158,4	9	273	817	27	32,4
		2011	2037,3	838,9	1198,4	9	273	857	27	32,4
		2012	2021,8	804,8	1217	9	279	836	51	42

.С
ув ресурсларига баҳо белгилаш механизми¹
3-расм


2.2- Қишлоқ хўжалигида сув истеъмолчилари уюшмалари
ўрни ва улар фаолиятини ривожлантириш
зарурияти
Республикамизда қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариши асосини суғорма деҳқончилик ташкил этиши боис сув ресурсларидан самарали ва оқилона фойдаланишнинг аҳамияти жуда юқори. Буни қуйидаги рақамлар орқали ҳам кўриш мумкин. Жумладан, узоқ йиллик мавжуд экин майдонлари таркибини ҳисобга оладиган бўлсак, республика бўйича қишлоқ хўжалигида экинларни суғориш учун йилига ўртача 55 млрд. м³ сув талаб этилади. Бу кўрсаткич Марказий Осиё давлатлари бўйича истеъмол қилинадиган сувнинг деярли ярмига тенг бўлиб, мамлакатимизга сув ресурсларининг кўп қисми трансчегаравий дарёлар ҳисобига тўпланади. Шунингдек, деҳқончилик қилинадиган ерларнинг 98 фоизини суғориладиган ерлар ташкил қилган ҳолда, республикада сарфланадиган сув ресурсларининг 85 фоизи айнан шу соҳада истеъмол қилинади. Дарҳақиқат, республикамизда сарфланадиган сув ресурсларининг 90 фоизига яқини қишлоқ хўжалиги ҳиссасига тўғри келар экан, сувдан самарали фойдаланиш, уни адолатли тақсимлаш, сув сарфини камайтириш бўйича илғор тажриба ва усуллардан унумли фойдаланиш бугунги кундаги долзарб муаммолардан ҳисобланади.
Сув ресурсларининг трансчегаравий характерда эканлиги оқилона ташқи сиёсатни юритиш лозимлигини талаб қилгани ҳолда, бугунги кунда Марказий Осиё давлатлари ўртасидаги мавжуд бўлган сув ҳажмлари қуйидаги ҳужжатларга асосан тақсимланган:
Умумий тақсимот 1983-1984 йилларда ишлаб чиқилган “Амударё ва Сирдарё ҳавза схемаларига” асосан амалга оширилади. Мазкур ҳужжатга асосан Ўзбекистон учун жами 71,69 млрд. м³ сув белгиланган. Мазкур сув ресурслари миқдори шаклланиш манбалари бўйича қуйидагича кўринишга эга. Жумладан: - дарёлардан 58,6 млрд. м³ (81,7%), шундан ички дарёлардан 1147 млрд. м³ (19,6%); ер ости сувларидан 10,07 млрд, м³ (14,0 %); зовур ва оқава сувларидан 3,02 млрд. м³ (4,3%).
Амударё сувларининг тақсимоти бўйича 1986 йил қабул қилинган баённомага (Собиқ Иттифоқ мелиорация ва сув хўжалиги вазирлигининг илмий-техник кенгашининг 1987 йил 10 сентябридаги 566-сонли баённомаси) асосан умумий сув ҳажми 61,5 млрд. м³ эга бўлган Амударё суви қуйидагича тақсимланган: Тожикистонга –9,5 млрд. м³ (15,5%); Туркманистонга –22,0 млрд. м³ (35,8%); Ўзбекистонга –29,6 млрд. м³ (48,1%).
Айни мазкур ҳужжат билан Ўзбекистон ва Туркманистон ўртасида амалдаги сув оқими “Керки” гидропостида 50 % га 50 % қилиб белгиланган.
Фарғона водийсида жойлашган кичик дарёларнинг сув ҳажмлари 1981 йил 2 июнда Собиқ Иттифоқ Мелиорация ва сув хўжалиги вазирлиги томонидан тасдиқланган махсус баённомага асосан тақсимланади. Андижон ва Туямўйин сув омборидан чиқадиган ва бошқа давлатлараро каналлардаги сув ҳажмининг тақсимоти тегишли лойиҳа ҳужжатлари тайёрлашда амалга оширилган. Бу ҳужжатларнинг барчасида 1992 йил 18 февралда Алмата шаҳрида тузилган “Давлатлараро сув манбаларидаги сув ресурсларини биргаликда бошқариш ва муҳофаза қилиш” ҳақидаги битим кучда қолганлиги эътироф этилган.
Айни пайтда республикамиз қишлоқ хўжалигида амалга оширилган иқтисодий ислоҳотларнинг талабларидан келиб чиққан ҳолда сувдан фойдаланишнинг энг қуйи бўғинида ҳам қатор янги тизимлар жорий этилди. Бундай тизимлардан бири Сув истеъмолчилари уюшмаларини (СИУ) ташкил этиш ҳисобланади.
СИУ лар Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2003 йил 5 январдаги 8-сонли “Қишлоқ хўжалиги корхоналарини фермер хўжаликларига айлантириш чора-тадбирлари тўғрисида” ги қарорига асосан ва Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг 72-моддаси талаблари доирасида нотижорат, нодавлат ташкилот сифатида ташкил этилган бўлиб, асосан, ўз фаолиятини сув истеъмолчиларининг тўловлари ҳисобига молиялаштиради.
Таъкидланган 8-сонли қарор билан тасдиқланган «Қайта ташкил этилаётган қишлоқ хўжалиги корхоналари ҳудудида ўзаро сув хўжалиги муносабатларини тартибга солиш тартиби» собиқ ширкат хўжаликлари ички суғориш тармоқлари ҳудудида жойлашган барча сув истеъмолчиларини сувдан биргаликда жамоа бўлиб фойдаланиш учун ихтиёрий равишда бирлашишни ҳуқуқий жиҳатдан тартибга солди 1.17.
СИУ лар сув хўжалиги қуйи тизимидаги ташкилий-иқтисодий муносабатларни ривожлантириш имконини беради ва собиқ ширкат хўжаликлари тасарруфидаги ирригация - мелиорация тармоқларини эксплуатация қилиш, ташкил қилинган фермер хўжаликларига ўз вақтида талаб қилинадиган сувни етказиб бериш вазифаларига хизмат қилади.
СИУлар, асосан, аниқ ирригация-мелиорация тизимига боғлиқ бўлган сув истеъмолчиларнинг ўз хоҳиши билан тузиладиган ва улар томонидан бошқариладиган нотижорат ва нодавлат ташкилотдир. Яъни Сув истеъмолчилари уюшмаси муайян миқдорда сув олиш, ундан самарали фойдаланиш ва оқавага чиқариш билан боғлиқ хўжалик фаолиятини амалга оширувчи фермер хўжаликлари, деҳқон хўжаликлари ва бошқа сув истеъмолчиларининг бирлашмасидир.
Қишлоқ хўжалигида сув истеъмолчилари чекланган миқдордаги сувни олиш, ундан ва ички сув хўжалиги объектларидан фойдаланиш билан боғлиқ хўжалик ҳамда бошқа фаолиятларини амалга оширувчи фермер ва деҳқон хўжаликлари ҳамда бошқа сув истеъмолчилари ҳисобланадилар.
СИУларни ташкил этишдан мақсад қишлоқ хўжалигида сувдан фойдаланишнинг энг қуйи бўғинида адолатли сув тақсимоти ва ирригация-мелиорация тармоқларидан самарали фойдаланишни йўлга қўйиш орқали уюшма ҳудудида сувдан самарали фойдаланиш учун истеъмолчиларнинг техник-молиявий имкониятларини бирлаштиришдан иборат.
Таҳлилларга таянадиган бўлсак, қуйи бўғинда сув тақсимлаш тизимини такомиллаштиришга йўналтирилган СИУ лар фаолиятини йўлга қўйиш зарурати ва бевосита иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштиришдаги ўрни сувдан фойдаланиш муносабатларини ривожлантиришнинг қуйидаги муаммоларини ҳал этиш билан бевосита боғлиқ.
Бунда мавжуд вазиятни ҳисобга олган ҳолда қишлоқ хўжалигида сувдан фойдаланишда СИУ лар фаолиятини йўлга қўйишни тақозо этувчи ижтимоий-иқтисодий омиллар, технологик-иқтисодий омиллар ва молиявий-иқтисодий омиллар орқали ифода этиш мумкин. Фермер хўжаликларининг мулкка, етиштирилган маҳсулотга мулкдор сифатида эгалиги, мустақил меҳнат қилишга бўлган иштиёқнинг юқорилиги, деҳқоннинг ўз ерида меҳнат