Ii-qism. Fizikaviy-kimyoviy o’lchashlar 1-bob. Fizikaviy- kimyoviy o’lchas usullari va vositalari

O’lchashlar nazariyasi va texnikasining xalq xo’jaligidagi ahamiyati 
O’lchash vositalari shunchalik rang-barang va har xil sohalarda 
ishlatiladiki, ular ishlatilmaydigan biror inson faoliyatini eslash juda 
qiyindir. SHunga qaramasdan, o’lchashlar nazariyasi va texnikasining 
ijtimoiy ishlab chiqarishga ta’siri bo’yicha uchta asosiy yo’nalishni ajratib 
ko’rsatish mumkin: 
1. Falsafiy nuqtai nazarda o’lchash vositalari dunyoni bilish quroli deb 
tasavvur qilinadi; 
2. Ilmiy nuqtai nazarda o’lchash texnikasi tabiatni tekshirish amaliyoti 
va nazariyasi orasidagi bog’lovchi vosita deb qaraladi; 
3. Muxandislik- texnikasi nuqtai nazarida o’lchash texnikasi texnologik 
jarayonlarni boshqarishning eng qulay vositasi deb tushuniladi. 
O’lchash vositalari ishlatiladigan barcha sohalarda ularga muayyan
talablar qo’yiladi. Masalan, ilmiy ishlarda qo’llaniladigan o’lchash 
vositalariga yuqori aniqlik, qishloq xo’jaligidagilari uchun - murakkab 
ob-havo sharoitlarida ishlash qobiliyatlarining mavjudligi va yuqori 

---

ishonchliligi, tibbiyotdagilari uchun- mijoz a’zolarining tavsiflari va 
o’lchanayotganda uning havfsizligi va boshqa talablar qo’yiladi. 
Hech qanday bo’rttirmasdan aytish mumkinki, har qanday 
tajribaning asosida biror kattalikni o’lchash yotadi. Bu nafaqat, avvaldan 
tajribaga asoslangan fizika, kimyo yoki boshqa fanlarga tegishli. Hattoki, 
nazariy fanlar malikasi riyoziyotda ham o’lchashlar ishlatiladi. Bu 
xususda buyuk olim Dmitriy Mendeleevning quyidagi so’zlarini eslatib 
o’tish joiz bo’ladi - «Har qanday fan o’lchashlar bilan boshlanadi». 
Ma’lumki, o’lchash-axborot vositalarining rivoji ilm-fan va 
texnikaning, jumladan sanoatning rivoji va yutuqlarini belgilaydi. 
Ilmiy izlanishlarda fizikaviy kattaliklarni o’lchash har xil 
hodisalarni tekshirishda ishlatiladi va bu natijalar keyinchalik texnikada,
qishloq ho’jaligida, tibbiyotda va boshka sohalarda qo’llaniladi.
SHuning uchun odatda ilmiy tekshirishlar uchun mo’ljallangan asboblar 
printsipial yangiliklari, tafovutlari bilan ajralib turadi. 
Tajriba maqsadidan uning natijasigacha bo’lgan yo’l qanchalik 
qisqa bo’lsa, bu natija shunchalik qimmatroq bo’lib, atrofimizdagi dunyo
qonuniyatlarini tezroq aniqlab, bizga, jamiyatga muayyan darajada 
ko’prok foyda keltiradi. Ilmiy asboblar yaratishdagi tezkorlik va yangilik
talablarining uyg’unligi ilmiy izlanishlarda avtomatlashtirilgan 
usullardan va printsiplardan foydalanish ehtiyojini yuzaga keltirdi. Ilmiy 
ishlar avtomatlashtirilgan tizimlarining (IIAT) afzalliklari shundan
iboratki, ulardan olinayotgan ma’lumot qayta ishlangan va 
umumlashtirilgan tajriba natijalari, hamda tekshirilayotgan hodisalarning 
matematik modelini o’zida mujassamlashtirgan bo’ladi. 
IIATlarni yaratishdagi modulь (ya’ni agregat) printsipidagi 
qurilmalar 
uchun 
umumlashtirilgan 
o’lchashlar 
hisoblash 
komplekslarining asosi hisoblanadi. Agregatlashtirish va umumlashtirish 
- ko’p maqsadli o’lchash o’zgartkichlari va ular to’plamidan talab 
qilingan funktsional imkoniyat va tavsifli o’lchash vositalarini tashkil 
qilish maqsadida foydalanishdan iboratdir. Asosan quyidagilar 
umumlashtiriladi: oraliq o’zgartkichlar, o’lchash axborotlarini qayta 
ishlagichlar va ko’rsatkichlar, kuchaytirgichlar, berilgan qiymatlarni 
uzatuvchi qurilmalar, analog-raqamli o’zgartkichlar, tutashtirish 
qurilmalari. Kerakli o’lchash vositasini yig’ish uchun umumlashtirilgan 
modullar xar xil tuzilishga ega bo’lgan agregatlarga birlashtirilishi 
mumkin. Hozirgi paytda ilmiy ishlarda qo’llanilayotgan har xil 
umumlashtirilgan tizimlar ishlab chiqilgan. 

---

SHuni eslatib o’tish joizki, umumlashtirilgan tizimlar o’zlarining
mutloq afzalliklari bilan birgalikda ba’zi bir kamchiliklarga ham ega. 
Bulardan birinchisi- umumiylikni yuzaga keltiruvchi har xil asboblarning
ko’pligi. Bu kamchilik geofizik, kosmik, okeanografik va boshqa 
tekshirishlar uchun dinamik o’lchash tizimlarini tashkil etishda asosiy 
to’siqlardan biridir, chunki bu asboblar ihchamlik, yengillik, kam 
iste’mol quvvati, yuqori ishonchlilik kabi talablarga javob bermaydi. 
Asboblarning ko’pligidan tashqari, ilmiy asbobsozlikda o’lchash 
axborotlarini 
idrok 
qiluvchi 
vositalar 
(birlamchi 
o’lchash 
o’zgartkichlari)ning noyob va nodir ekanligini ta’kidlab o’tish kerak. 
Bunga sabab, yangi hodisalar va qonuniyatlarni tekshirishning modda 
ichki tuzilishiga yanada chuqurrok kirib borishga bog’likligi bo’lib, avval 
yasalgan va ishlatilayotgan o’lchash axborotlarini idrok qiluvchi vositalar 
imkoniyatining cheklanganligidir. Bundan tashqari, ilmiy 
tekshirishlarda o’lchash kerak bo’ladigan fizikaviy kattaliklar miqyosi 
sanoat, qishloq ho’jaligi, tibbiyot va boshqa sohalarda uchraydiganlariga 
nisbatan ancha kengdir.