Iii bob. Mehnat gigiyenasi asoslari va sanoat toksikologiyasi

Ishchilarga davolovchi-profilaktik ovqatlarni belgilash 
Ishlab chiqarishga oid zaharlanishlar va spetsifik ta’sir xususiyatiga ega bo‘lgan 
moddalar bilan ishlaganda profilaktik tadbirlar qatoriga umumiy tadbirlardan tashqari 
zararli ta’sirga uchraydigan organizmning himoya qobiliyatini oshirishga qaratilgan va 
organizmning funksional holatini yaxshilashga yo‘naltirilgan tadbirlar muhim ahamiyatga 
egadir. Bu yo‘nalishdagi tadbirlarning eng muhimlari qatorida ishchilarni davolovchi-
profilaktik ovqatlantirish tadbirlari muhim o‘rin egallaydi.
Davolovchi-profilaktik ovqatlantirish - bu ishchilarning asosiy ovqatlariga 
qo‘shimcha tarzda bepul beriladigan ovqat ratsionlari hisoblanib, zararli kasbda 
ishlovchilargagina beriladi. Bu ovqat ratsionlar organizmning rezistentligini oshirish bilan 
bir qatorda eng ko‘p ta’sirga duchor bo‘ladigan organlar va sistemalarning funksional 
holatini yaxshilaydi. 
Ishchilarni davolovchi - profilaktik ovqatlar bilan ta’minlash "Mehnat haqidagi 
qonunlarning asoslari" ga muvofiq belgilanadi. O‘zbekiston Respublikasining "Mehnat 
haqidagi qonunlarining asosi" da keltirilganidek - "Mehnat sharoitlari zararli bo‘lgan 
ishlarda ishlovchilarga, belgilangan me’yorlarda bepul tarzda sut va unga tenglashadigan 
mahsulotlarni berish lozim. O‘ta zararli mehnat qilish sharoitlarida xizmat 
ko‘rsatuvchilarga esa belgilangan miqdorlarda bepul tarzda davolovchi - profilaktik 
ovqatlarni berish lozim". Bugungi kunda O‘zbekiston Respublikasida zararli kasblarda 
ishlovchilarga davolovchi - profilaktik ovqatlarni berish SanQ va M asosida amalga 
oshiriladi. 
Davolovchi-profilaktik ovqatlar 3 turga bo‘linadi:maxsus davolovchi - profilaktik 
ratsionlar;sut va sut mahsulotlari;vitaminlar. 
Ovqatlarning zaruriy spetsifik ta’sirini hisobga olib 5 ta davolovchi-profilaktik 
ratsionlar ishlab chiqilgan. Bu ratsionlarga kiritilgan asosiy mahsulotlar qatoriga - non,un 

---

31 
mahsulotlari, yormalar, makaronlar, dukkakli o‘simlik mahsulotlari, qant, go‘sht, baliq, 
jigar, tuxum, kefir, sut, tvorog, qaymoq, pishloq, hayvon yog‘ lari kiradi. 
Ovqat mahsulotlarining miqdori va ularning ta’sir ko‘rsatish tabiati zararli 
omillarning turi va kasblarga muvofiq belgilanadi. 
№1 - ratsion - ionlantiruvchi nurlanish manbalari bilan aloqada bo‘ladigan shaxslar 
uchun mo‘ljallangan. Bu ratsion organizmda yog‘ almashinuvini stimullaydigan va 
jigarning antitoksik funksiyasini oshiruvchi ovqat mahsulotlari. 
№2 - ratsion - fosfor, ishqoriy metallar, simob va uning anorganik birikmalari, 
qo‘rg‘oshin birikmalari, sian birikmalari va fosgen bilan aloqada bo‘ladigan ishchilarga 
mo‘ljallangan. Ratsion oqsillarga boy, o‘zida o‘ta to‘yinmagan yog‘ kislotalarini tutuvchi, 
kalsiyga boy bo‘lgan mahsulotlardan tashkil topgan bo‘lib, organizmda zararli 
moddalarning to‘planishini sekinlashtirish xususiyatiga ega. 
№3 - ratsion - qo‘rg‘oshinning anorganik birikmalari bilan aloqada bo‘ladigan 
ishchilar uchun mo‘ljallangan. Ratsion tarkibiga qo‘rg‘oshin birikmalarini organizmdan 
tezroq chiqishini ta’minlovchi pektinga boy bo‘lgan mahsulotlar bilan boyitilgan. 
№4 - ratsion - nitro - va aminobirikmalar, benzol, xlorli uglevodorodlar, margumush 
birikmalari, tellur, fosfor birikmalari bilan ishlovchilarga beriladi. Ratsion tarkibidagi 
mahsulotlar sut mahsulotlari va o‘simlik yog‘lari bilan to‘yintirilgan bo‘lib, tarkibida 
lipotrop moddalari bor va bu moddalar jigar funksiyasini yaxshilaydi. 
№5 - ratsion - tetraetilqo‘rg‘oshin, bromli uglevodorodlar, tiofos, simobning 
anorganik birikmalari, marganets, bariy moddalari bilan ishlovchilar uchun mo‘ljallangan. 
Bu ovqat ratsionining tarkibida letsitin (tuxum), O‘TYoK, to‘la qiymatli oqsillar bo‘lib, 
asab sistemasi va jigar faoliyatiga yaxshi ta’sir ko‘rsatadi. 
Keltirilgan ratsionlarga belgilangan mahsulotlarni qo‘shib, issiq ovqat tayyorlanadi 
va uni ish boshlanishidan oldin ishchilarga tarqatiladi. Bundan tashqari, kimyoviy 
moddalar bilan bog‘liq bo‘lgan kasbdagilarga qo‘shimcha tarzda sut va sut mahsulotlari 
(0,5 1 miqdorida) belgilangan. Sut va sut maxsulotlarini berish bilan bog‘liq bo‘lgan 
kasbdagilar ham SSV tomonidan tuzilgan maxsus ro‘yxat asosida berilishi ko‘rsatilgan. 
Beriladigan sut maxsus idishlarga solingan bo‘lishi kerak, flyagalarda keltirilgan sut 
bo‘lsa, tarqatilishidan oldin qaynatilishi shart. 

---

32 
Bepul tarzda beriladigan vitaminlar (A vitamini - 2 mg, B1 , B2 - vitaminlari - 3 mg 
dan, PP vitamini - 20 mg, C vitamini - 150 mg) issiq sexlarda ishlovchilar, tamaki 
fabrikalarida ishlovchilar uchun mo‘ljallangan. Sanoat korxonalaridagi mehnat 
gigiyenasiga kelganda shuni nazarda tutish kerakki, bu korxonalarda ishlovchi ayollar va 
o‘smirlarning mehnatlarini muhofaza qilish maqsadga muvofiqdir. 
Sanoatning deyarli hamma sohalarida kimyoviy birikmalarni qo‘llashda keng imkon 
berilgan. Kimyoviy birikmalar texnologiya jarayonida xom ashyo va ish joylarida esa 
ikkilamchi mahsulot sifatida zaharli birikmalar bilan ifloslanishi mumkin. 
AQSH da 70000 dan ortiq kimyoviy moddalar turlaridan foydaladi, 200 ta kimyo sanoat 
bozori mavjud bo‘lib, ular tomonidan yiliga 1000 ga yaqin yangi sintetik kimyoviy 
birikma turlari aniqlanmoqda. AQSHda kimyoviy moddalarning xavf xatarini o‘rganish 
uchun talab qilingan ma’lumotlar bazasiga ko‘ra, xozirgi kunda 30000 ga yaqin kimyoviy 
moddalarni ishlab chiqarish jarayonida qo‘llanilayotgani aniqlangan. Kompaniyalar ishlab 
chiqarayotgan kimyoviy moddalarning jamiyat uchun foydasi bo‘lasada, lekin kimyoviy
birikmalar preparatlar, zaharli dorilar tarzida, inson va hayvonlardan ajraladigan 
chiqindilarni chiqarib tashlanishi natijasida atrof muhitga zararli ta’sirini tarqatmoqda. 
Bu chiqindilar orasida oxirgi guruhga kiruvchi mikroblar, titrashga, ruhan tushkunlikka va 
rakka olib keluvchi birikmalar borligi misol bo‘la oladi. SHak shubhasiz, bu kabi 
ifloslanishlarning ko‘payishlarini daryolar va ariqlarda ko‘lami kengayib borayotganidan 
ko‘rishimiz mumkin, bular o‘z navbatida suvdagi baliqlar va jonzotlarga turlicha zarar 
etkazishi mumkin. SHu va boshqalar natijasida, insoniyat va boshqa jonzotlar, ishda, 
uyda, atrof muhitda kimyoviy moddalar ta’sirida qolgani ma’lum bo‘lmoqda. Aslida 
toksik kimyoviy moddalarning asoratini kuchayib borishi oziq ovqatlarimizda, havomizda 
va ichimlik suvimizda xam namoyon bo‘lmoqda.
AQSHda olimlar tomonidan o‘tkazilgan tekshirish natijalari shuni ko‘rsatganki,
ayrim kimyoviy birikmalar ta’sirida inson organizmi immunitet tizimi faoliyatini susayishi 
kuzatilgan. Buning oqibatida insonlarda bosh og‘rishi, hotirani susayishi, toliqish, 
xotirjamlikni buzilishi, uyqusizlik kabi holatlar kuzatilgan. 

---

33 
Ishlab chiqarish jarayonida zaharli kimyoviy moddalar ustidan kuchli nazorat olib 
borish muhim rol o‘ynaydi. Agar nazorat olib borishning iloji bo‘lmasa qo‘shimcha asosiy 
yondashuvlardan foydalanish mumkin. Bunga erishish uchun oltita asosiy yondashuvlar 
tavsiya qilinadi: