Iii bob. Relyatsion ma’lumotlar bazasini loyihalash relyatsion ma’lumotlar bazasini normallashtirishni tadbiq etgan holda loyihalash

Ma’lumotlar bazasini fizik loyihalash 
Predmet soha ma’lumotlarini MBBT yordamida kompyuter 
jismoniy xotirasiga kiritish, saqlash hamda kerakli ma’lumotlarni olish 
va ma’lumotlarga ishlov berishda ma’lum bir usullarni qo‘llashni 
tashkil qilishdir. 
Mantiqiy model yaratilgandan so‘ng u aniq bir MBBT yordamida 
kompyuter jismoniy xotirasiga kiritiladi. endi kompyuter jismoniy 

---

53 
xotirasida mantiqiy modelning tasviri hosil bo‘ladi. U orqali predmet 
soha ma’lumotlarini kiritish, saqlash va kerakli ma’lumotlarni olish 
hamda ma’lumotlarga ishlov berish mumkin. Ma’lumotlarni olish 
hamda ularga ishlov berishda ma’lum bir usullar qo‘llaniladi. Bu 
jismoniy yoki ichki model hisoblanadi.
Ma’lumotlarni guruhlash. Jadvali ma’lumotlar manzili satr va 
ustunlar kesishmasi bilan aniqlanadi. MB da ustunlar-atributlar yoki 
maydonlar, satrlar esa yozuvlar deb ataladi. Yozuvlar MB ning 
tuzilmasini, maydonlar esa, unda joylashgan ma’lumotlarni tashkil 
etadi. 
Maydonlar - MB tuzilmasining asosiy elementlaridir. Ular 
ma’lum xususiyatlarga ega bo‘ladilar. Har qanday maydonning asosiy 
xususiyati uning uzunligidir. Maydon uzunligi undagi belgilar soni 
bilan ifodalanadi. 
Maydonning yana bir xususiyati, uning nomidir. Interfeysda 
maydonda uning nomidan tashqari yana imzo xususiyati ham mavjud. 
Imzo - ustunning sarlavhasida aks ettiriladigan axborotdir.
Uni maydon nomi bilan aralashtirib yubormaslik lozim. Agar 
imzo berilmagan bo‘lsa, sarlavhada maydon nomi yozib qo‘yiladi. 
Turli tipdagi maydonlar turli maqsadlarda ishlatiladi va turli 
xossalarga ega bo‘ladi. 
Har bir maydon tipga ega. Tiplar sonli, harfiy, grafik, sana, 
mantiqiy va hokazo bo‘lishi mumkin. Maydon tipiga muvofiq unda 
ma’lumotlar ifodalanadi. 
MS Access MBBT misolida maydonlarning xususiyati bilan 
tanishib chiqamiz: 
1. Oddiy matn maydoni. Belgilar soni 255 dan oshmasligi kerak. 
2. MEMO - katta o‘lchamli matn maydoni. Belgilar soni 65535dan 
oshmasligi shart. Oddiy matn va MEMO maydonida hisob ishlarini 
bajarib bo‘lmaydi. 
3. Sonli maydon. Sonli ma’lumotlarni kiritishga xizmat qiladi va 
hisob ishlarini bajarishda foydalaniladi. Bu maydon 1,2,4,8 va 16 
baytli bo‘lishi mumkin. 
4. Sana va vaqt maydoni. Bu maydon sana va vaqtni bichimlangan 
holda saqlab qo‘yish imkonini beradi (01.06.01 20:29:59). 8bayt 
o‘lchamga ega. 
5. ‘Pul birligi’ nomi bilan ataluvchi maydon. Bu maydondan hisob 
kitob ishlarini yuritishda foydalaniladi. 

---

54 
6. Hisoblagich maydoni. Bu maydon 4 bayt uzunlikka va avtomatik 
ravishda ma’lum songa oshib borish xususiyatiga ega. Ushbu 
maydondan yozuvlarni raqamlashda foydalanish qulaydir. 
7. Mantiqiy amal natijasini saqlovchi maydon. Bu maydon ‘rost’ 
(true) yoki ‘yolg‘on’ (false) qiymatni saqlaydi. Maydon o‘lchami 
1bayt. 
8. OLE-nomi bilan yurituvchi maydon. Bu maydon Excel jadvalini, 
Word hujjatini, rasm, ovoz va boshqa shu kabi ma’lumotlarni ikkilik 
sanoq tizimsida saqlaydi. Maydon o‘lchami 1 Gbaytgacha. 
9. Giperssilka maydoni. Bu maydon belgi va sonlardan iborat 
bo‘lib, biror fayl yoki saytga yo‘l ko‘rsatadi. 
10. 
Qiymatlar ro‘yxatidan iborat bo‘lgan maydon. Bu maydon 
bir qancha qiymatlardan iborat bo‘lgan ro‘yxatdan tanlangan aniq bir 
qiymatni saqlaydi. 
Xuddi shuningdek, MySQL, MS SQL Server, Oracle MBBT 
larida uziga xos tiplar qo‘llaniladi. Barcha relyatsion MBBT da 
ishlatiladigan tiplar SQL tili standartini qanoatlantirishi lozim. 
MB ni yaratish predmet sohasini tavsiflash asosida amalga 
oshiriladi. Bunday tavsif predmet sohasini ifodalovchi hujjatlar 
majmuasiini, aniq obyektlar, jarayonlar va hodisalar, MB da 
saqlanishi kerak bo‘lgan axborotlar butun turkumini qamrab olishi 
kerak. MB ni yaratishda uning tuzilishi aniqlanishi lozim. MB 
tuzilishini aniqlashdan avval axborot ehtiyojlari - MB ga 
joylashtirilishi lozim bo‘lgan axborot majmuasi aniqlanadi. Shundan 
so‘ng, MB ni loyihalashga kirishish lozim. MB ni loyihalashning 
asosiy maqsadi uning mantiqiy tuzilishini belgilashdan iboratdir. 
Loyihalash natijasida relyatsion bazaning tuzilishi, ya’ni relyatsion 
jadvallari, ularning tarkibi va mantiqiy aloqadorliklari aniqlanadi. 
Chunki, baza o‘zaro mantiqiy aloqadorlikdagi sanoqsiz jadvallardan 
tuzilgan bo‘ladi. Jadvalning tuzilishi esa ustunlar tarkibi, ularning 
ketma-ketligi, har bir ustun ma’lumotlarining turi va o‘lchami, 
shuningdek, jadval kaliti bilan aniqlanadi. 
MB da saqlanayotgan ma’lumotlar bilan ishlovchi samarali 
ilovani hosil qilish ham loyihalash orqali tashkil qilingan ma’lumotlar 
tuzilmasiga bog‘liq. Yaxshi tashkil qilingan ma’lumotlar tuzilmasi: 

oddiy va foydalanuvchiga tushunarli bo‘lgan ilova bilan 
ma’lumot kiritishni bajarish (amalga oshirish); 

---

55 

kerakli bo‘lgan ma’lumotni MB dan tez topish; 

MB ni ortiqcha o‘sib ketishga olib kelmaydigan ko‘rinishda 
saqlash; 

dastur ta’minotini ishlab chiqish va kuzatishni soddalashtirish 
imkonini beradi. 

MB ni loyihalashda eng qulay MB tuzilmasi to‘g‘risidagi 
masalani hal qilishimiz zarur. Bunda izlanayotgan asosiy maqsadlar: 

jadvaldagi ma’lumotlarga tez etishishni ta’minlash; 

kiritishdagi xatolar sababi va kompyuter diski maydonidan 
noratsional foydalanish sababi bo‘lishi mumkin bo‘lgan, keraksiz 
ma’lumotlarni qaytarilishiga yo‘l qo‘ymaslik; 

ma’lumotlar butligini shunday ta’minlash kerakki, bitta obyekt 
o‘zgartirilganda avtomatik ravishda ular bilan bog‘liq bo‘lgan 
obyektlarni o‘zgarishi ro‘y bersin. 
Relyatsion MB da ma’lumotlarni relyatsion talabi darajasida 
tashkil qilishda me’yorlashtirish qo‘llaniladi. Me’yorlashtirish 
kelgusida relyatsion modelni takomillashtirish jarayonini namoyon 
qiladi. U tahliliy modelni tuzgandan so‘ng bajariladi va uning 
tashkiliy tuzilish darajasini oshirish uchun mo‘ljallangan. 
Me’yorlashtirish nima ekanligini o‘rganishdan oldin me’yoriy 
bo‘lmagan shakl tushunchasini o‘rganib chiqamiz. 
Me’yoriy bo‘lmagan shakl (MBSh) – bu bir yoki bir nechta 
takrolanuvchi ma’lumotlar guruhiga ega bo‘lgan jadval. 
Takrolanuvchi guruh tushunchasi. Takrorlanuvchi guruh ER – 
diagrammalardagi munosabatning ko‘p qiymatli atributiga mos keladi. 
Takrorlanuvchi guruh (repeating group) - bu har bir maydonida bir 
nechta qiymat joylashgan atributdir.
Takrorlanuvchi 
guruhlarni 
bartaraf 
etish. 
Takrorlanuvchi 
guruhlarni bartaraf etishning ikkita usuli mavjud: noto‘g‘ri va to‘g‘ri. 
Noto‘g‘ri usul. Birinchi usulda takrorlanuvchi guruhlar har bir 
takrorlanuvchi qiymat uchun jadvalga alohida ustun qo‘shish orqali 
bartaraf etiladi.
Me’yorlashtirish - MB dagi ma’lumotlar ortiqchaligini yo‘qotish, 
takrorlanmaslik va o‘zaro bog‘lanishlarni tashkil qilish jarayonidir.
Me’yorlashtirishning asosiy maqsadi – shunday MB ni yaratishga 
qaratilganki, unda ma’lumotlar bir marta qayd qilinadi, ya’ni 
ma’lumotlar ortiqcha yoki takrorlanishi mumkin emas. Bu amal 

---

56 
saqlanadigan ma’lumotlarni qarama – qarshiligini bartaraf etish uchun 
zarur.
Me’yorlashtirishni talab darajasida tashkil qilish uchun 
dekompozitsiya (bo‘laklarga ajratish) qo‘llaniladi.
Dekompozitsiya - MB jadvallarini o‘zaro bog‘langan sodda va 
ixcham bir nechta jadvallarga ajratishdir. 
Dekompozitsiyalashda MB jadvallari soni oshib ketadi, ammo 
MB ixcham tuzilmaga ega bo‘ladi. Ular me’yorlashtirilgan bo‘lishi 
lozim.