Iii. Xulosa. IV. Foydalanilgan adabiyotlar. Kirish mavzuning dolzarbligi

Korporativ qimmatli qog’ozlar bozori xolati taxlili

Biz avvalo bozor infrastrukturasi tushunchasini bilishimiz lozim. Bozor infrastrukturasi - bozor iqtisodiyoti uchun xar xil xizmat kursa-tuvchi sohalar unga banklar, shu jumladan tijorat banklari, birjalar, shu jumladan qimmatli qog‘ozlar birjasi, auksionlar, savdo uylari (dukonlari), tashki savdo firmalari, davlatning tashki savdo maxkamalari, bojxonalari, soliq undiruvchi inspeksiyasi, tijorat va soxibkorlik idora-lari, vositachi firmalar, savdo-sotik uyushmalari, konsernlar, konsersiumlar va boshqalar kiradi. Qimmatli qog‘ozlar bozori esa umumiy bozorning bir qismidir.
Bugungi kunda qimmatli qog‘ozlar bozori mustahkam infratuzilma asosida rivojlanmokda. Respublika viloyatlarida filiallar va bo‘limlari tarmo-i rivojlangan fond birjasi mavjud. Ularning tuzilishi respublika xududlarida qimmatli qog‘ozlar bozori infratuzulmasini kengaytirish va rivojlantirishga xizmat kiladi.
Qimmatli qog‘ozlar bozori - moliya bozorining qimmatli qog‘ozlar emissiyasi va muomalasi amalga oshiriladigan qismi bo‘lib, u orqali moliyaviy resurslar ortiqcha sohalarga qo‘yiladi. Sarmoyalarning foydali tarmoqlar va ishlab chiqarishga samarali o‘tish yaxshi tashkil etilgan fond bozoriga bog‘lik.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov ta’kidlaganidek, “Fond bozorini, ayniksa, ikkilamchi bozorni jadal rivojlantirishga fond bozorida ishtirok etishga jalb kilishga aloxida e’tibor berish zarur. Respublikamizda qimmatli qog‘ozlar bozori davlat tashabbusi va kullab kuvvatlash asosida shakllantirilmokda. Davlat uning uzoq muddatli rivojlanish siyosatini ishlab chiqmokda. Investorlar huquqlarini muxofaza kilishning qonuniy va institutsional bazasini yaratmokda.
Bozor ishtirokchilari bilan birgalikda infratuzilmani moliyaviy xatarlar kamayishini ta’minlovchi nazorat tizimini shakllantirmokda. Ushbu maqsadlar uchun pul va moddiy resurslar yunaltirilmokda. Investitsion institutlarni kullab kuvvatlagan xolda, ularga xukukiy va axborot muxitining umumiyligini ta’minlamokda.
Xozirgi paytda fond bozorimizning huquqiy qonuniy, me’yoriy bazasi va muayyan infratuzilmasi yaratilgan. Investitsiya instituti deganda bevosita qimmatli qog‘ozlar operatsiyasi bilan shug‘ullanuvchi yuridik shaxslar tushuniladi. Ularni qimmatli qog‘ozlar (moliyaviy aktivlar) bozori “professionali” deb xam yuritiladi.
Qimmatli qog‘ozlar bozorida investitsiya institutlarining quyidagi turlari faoliyat ko‘rsatishlari mumkin:
• moliya brokeri va dileri (investitsiya vositachisi);
• investitsiya maslahatchisi;
• investitsiya fondi;
• boshqaruvchi kompaniya;
• depozitariy;
• hisob-kitob kliring palatasi (tashkiloti);
• qimmatli qog‘ozlar egalarining reestrini saqlovchi;
• qimmatli qog‘ozlarni nomini saqlovchi va boshqalar.
Investitsiya institutlari xar kanday tashkiliy huquqiy shaklda tuzilishi mumkin. Faqatgina ochiq turdagi aksiyadorlik jamiyati shaklida tashkil etilishi mumkin bo‘lgan investitsiya fondi bundan mustasno. Investitsiya institutlarini tashkil etish, ularning faoliyat ko‘rsatishlari va ularni tugatish tartibi O‘zbekiston Respublikasining qonun xujjatlarida belgilab qo‘yiladi.
Emitentlar va investorlar uz manfaatlarini kuzlab qimmatli qog‘ozlar bozori professionallariga (investitsiya muassasalariga) murojat kiladilar. Ya’ni emitentlar uzlari chiqargan qimmatli qog‘ozlarni kiska muddat ichida va kimmatrok sotish maqsadida bo‘ladilar. Investorlar esa ishonchli, sifatli, yuqori daromadli va tavakkallik xavf-xatari darajasi kam bo‘lgan qimmatli qog‘ozlarni sotib olish istagida bo‘ladilar. Investitsiya institutlari uz faoliyatlarini faqatgina O‘zbekiston Respublika Moliya vazirligining maxsus litsenziyasini olgan takdirdagina boshlashlari mumkin. Litsenziya quyidagi faoliyatlarning bittasiga yoki ikki - uchtasiga berilishi mumkin.
• moliyaviy broker (vositachi);
• investitsiya kompaniyasi;
Investitsiya kompaniyasi fond birjasi orqali moliyaviy brokerlik faoliyatini bajargandagina birinchi va uchinchi faoliyatini birlashtirishga ruxsat etiladi. Yirik brokerlik idoralarining xizmatlari uchun rivojlangan davlatlarda xaq to‘lash tizimi joriy qilingan. Banklardan tashqari birorta jismoniy yoki yuridik shaxs uzining mablag‘i hisobidan yoki uchinchi shaxs topshirig‘i bilan qimmatli qog‘ozlar bozorida faoliyat ko‘rsatishga xaqli emas. Buning uchun ular Markazning ya’ni qimmatli qog‘ozlar faoliyatini muvofiqlashtirish va nazorat kilish markazi litsenziyasini olishlari shart.
Investitsiya institutlarining qimmatli qog‘ozlar bozorida faoliyat ko‘rsatishlari uchun quyidagi shartlar talab kilinadi:
• qimmatli qog‘ozlar operatsiyalarini bajarish bo‘yicha Markazning litsen-ziyasi;
• to‘la shtatda ishlayotgan, qimmatli qog‘ozlar bilan ishlash huquqini beruvchi malaka attestatsiyasiga ega bo‘lgan mutaxassisning mavjudligi.
faqat malaka attestati bor shaxsgina investitsiya institutlari nomidan faoliyat ko‘rsatishga xaqlidir. Hozirgi kun holatiga 322 ta investitsion institut faoliyat yuritib kelmoqda
Yuqorida keltirib o‘tilgan investitsiya institutlari qimmatli qog‘ozlar bozori infratuzilmasini tashkil etadi
O‘zbekiston qimmatli qog‘ozlar ikkilamchi bozori qatnashchilarini, qimmatli qog‘ozlar ikkilamchi bozori umumiy modeliga asoslangan holda 3 guruhga bo‘lishimiz mumkin.
1. guruhga: Investor sotib oluvchi, investor sotib oluvchiga xizmat ko‘rsatuvchi broker sotib oluvchi, investor sotuvchi, investor sotuvchiga xizmat ko‘rsatuvchi broker sotuvchi, o‘zfaoliyat yo‘nalishida ham investor, ham broker sifatida namoyon bqluvchi dilerlar sotib oluvchi va dilerlar sotuvchi, ya’ni qimmatli qog‘ozlarni sotib oluvchi va sotuvchi shaxslar hisoblanadi.
2. guruhga: Bozorni tartibga soluvchi organlarga: qimmatli qog‘ozlar bozorini nazorat qilish va tartibga soluvchi, muvofiqlashtiruvchi davlat organi, depozit sertifikatlari va veksellar bo‘yichaMarkaziy bank, Davlat Xazina majburiyatlari bo‘yichaMoliya vazirligi tashkil etadi.
3. guruhga: Bozorga xizmat qiluvchi organlarga: sotib oluvchi investor va Broker banki, sotib oluvchi dillerlar banki, sotuvchi investor va brokerlar banki, sotuvchi diperlar banki. Qimmatli qog‘ozlar bozoridagi pul oqimlarini boshqarish bo‘yichahisob kliring palatasi va unga xizmat qiluvchi bank, Markaziy va ikkilamchi depazitariylar faoliyati, Respublika fond birjasi va uning mintaqaviy bo‘linmalari bo‘lib hisoblanadi.

1-rasm. Komissioner shartnomasi

Investor xoh u sotuvchi bo‘lsin, xoh u sotib oluvchi bo‘lsin, baribir u uyushgan qimmatli qog‘ozlar bozorida o‘zbrokeri bilan yuzma-yuz bo‘ladi va ular ikki xil shartnoma, komissioner va topmiring shartnomalari asosida ish olib borishadi. Bu shartnomalarning farqi shundan iboratki, topshiriq shartnomasida, shartnomada investor nomidan, investor hisobidan, ishonch qog‘ozi orqali broker o‘zish faoliyatini yurg‘izadi. Bunda investor xizmat ko‘rsatuvchi bank bilan tug‘ridan-tug‘ri bog‘lanadi.

Komissioner shartnomada. esa broker investor hisobidan va o‘znomidan ish olib boradi. Bunda investor xizmat ko‘rsatuvchi bank bilan broker orqali ish ko‘radi.
Topshirik shartnomasi asosida bitimlarni amalga oshirilishini quydagi sxemada ko‘rishimiz mumkin.

2-rasm. Topshiriq shartnomasi

3-rasm. Investor, broker, xisob-kliring banklari o‘rtasidagi