Iii xulosa. IV foydalanilgan adabiyotlar. Kirish

Qadimgi Xitoy.

Reja:

I Kirish.
II Asosiy qism.

1. 
   Qadimgi Xitoy sivilizatsiyasi.
   
2. 
   Qadimgi Xitoy aholisi.
   

3. Qadimgi Xitoy madaniyati.
III Xulosa.
IV Foydalanilgan adabiyotlar.

Kirish.
Xitoy tarixiga oid eng qadimgi yozma maʼlumotlar miloddan avvalgi 1250-yilga, Shan sulolasi davridan (miloddan avvalgi 1600–1046 yillar), qirol Vu Ding davridagi yozuvlarda tilga olingan. Shangning yigirma birinchi qiroli sifatida.  “Hujjatlar kitobi” (eramizdan avvalgi 11-asr), “Bambuk yilnomalari” (miloddan avvalgi 296-yil) va “Buyuk tarixchining yozuvlari” (miloddan avvalgi 91-yil) kabi qadimiy tarixiy matnlarda Sya sulolasi (taxminan 2070-yil) qayd etilgan va tavsiflangan. Shanggacha, lekin bu davrdan hech qanday yozuv maʼlum emas. Shang yozuvlari Xia mavjudligini koʻrsatmaydi. Shang odatda Xitoy sivilizatsiyasining beshigi hisoblangan Sariq daryo vodiysida hukmronlik qilgan. Biroq, neolit sivilizatsiyalari Sariq daryo va Yantszi daryolari boʻylab turli madaniyat markazlarida paydo boʻlgan. Bu Sariq daryo va Yantszi sivilizatsiyalari Shangdan ming yillar oldin paydo boʻlgan. Ming yillik uzluksiz tarixga ega Xitoy dunyodagi eng qadimgi tsivilizatsiyalar qatoriga kiradi va sivilizatsiya beshiklaridan biri hisoblanadi.^[5][6]
Chjou sulolasi (miloddan avvalgi 1046–256) Shanlarni siqib chiqardi va ularning hukmronligini oqlash uchun “Osmon mandati” tushunchasini kiritdi. Markaziy Chjou hukumati tashqi va ichki tazyiqlar tufayli miloddan avvalgi 8-asrda zaiflasha boshladi va oxir-oqibat bahor va kuz davrida mamlakat kichikroq shtatlarga boʻlinib ketdi. Bu davlatlar mustaqil boʻlib, keyingi urushayotgan davlatlar davrida bir-birlari bilan kurashdilar. Anʼanaviy xitoy madaniyati, adabiyoti va falsafasining koʻp qismi birinchi marta oʻsha notinch davrlarda rivojlangan.
Asosiy qism.
Miloddan avvalgi 221-yilda Qin Shi Huang turli urushayotgan davlatlarni bosib oldi va oʻzi uchun Xuangdi yoki Qinning" imperatori " unvonini yaratdi, bu imperator Xitoyning boshlanishini belgilab berdi. Biroq, uning oʻlimidan koʻp oʻtmay, zolim hukumat quladi va uni uzoqroq yashagan Xan sulolasi (miloddan avvalgi 206 - milodiy 220) egalladi. Ketma-ket kelgan sulolalar imperatorga keng hududlarni bevosita nazorat qilish imkonini beradigan byurokratik tizimlarni ishlab chiqdi. Miloddan avvalgi 206-yildan to 1912-yilgacha boʻlgan 21-asrda muntazam maʼmuriy vazifalarni maxsus elita olim amaldorlar bajargan. Xattotlik, tarix, adabiyot va falsafani puxta egallagan yigitlar hukumatning ogʻir imtihonlaridan puxta saralab olindi. Xitoyning soʻnggi sulolasi Qing (1636—1912) boʻlib, uning oʻrniga 1912-yilda Xitoy Respublikasi, keyin esa 1949-yilda materikda Xitoy Xalq Respublikasi tashkil topgan. Xitoy Respublikasi 1949-yilda Tayvan oroliga chekindi. XXR ham, ROX ham hozirda Xitoyning yagona qonuniy hukumati ekanligiga daʼvo qilmoqdalar, natijada hatto Birlashgan Millatlar Tashkiloti XXRni 1971-yilda BMTning barcha konferensiyalarida Xitoyni vakillik qiluvchi hukumat sifatida tan olganidan keyin ham davom etayotgan nizolar davom etmoqda . Gonkong va Makao 1997 va 1999-yillarda tegishli ravishda Buyuk Britaniya va Portugaliyadan suverenitetni Xitoyga oʻtkazib, XXRning maxsus maʼmuriy hududlariga (SAR) aylandi.
Xitoy tarixi siyosiy birlik va tinchlik davrlari, urush va muvaffaqiyatsiz davlatchilik davrlari oʻrtasida almashindi - eng oxirgisi Xitoy fuqarolar urushi (1927—1949). Xitoyda vaqti-vaqti bilan choʻl xalqlari, ayniqsa moʻgʻullar va manjurlar hukmronlik qilgan, ularning aksariyati oxir-oqibat Xan Xitoy madaniyati va aholisiga assimilyatsiya qilingan. Koʻp qirollik va sarkardalik davrlari orasida Xitoy sulolalari Xitoyning bir qismini yoki butun qismini boshqargan; baʼzi davrlarda nazorat hozirgi kabi Shinjon, Tibet va Ichki Moʻgʻulistongacha choʻzilgan. Anʼanaviy madaniyat va Osiyoning boshqa qismlari va Gʻarb dunyosining taʼsiri (immigratsiya, madaniy assimilyatsiya, kengayish va xorijiy aloqalar toʻlqinlari bilan olib borilgan) Xitoyning zamonaviy madaniyatining asosini tashkil qiladi.
Hozirgi kungacha Qadimgi Xitoy haqida ko’gina qiziqarli faktlar yetib kelgan. Ular zamonaviy insonlarni lol qoldirib, shu bilan birga ilhomlantirib kelmoqda. Bu ma’lumotlarning qiymati balandligi so’zsiz muhimdir, chunki ular insoniyatning asl tarixini o’zida saqlab kelmoqda. Xitoylik tarixchilar aytishlaricha, futbol Qadimgi Xitoyda paydo bo’lgan. Xitoyliklar bu sport turi bilan hali m.a. 1000 yillarda shug’ullanganliklariga tasdiqlar mavjud. Ancha keying eslatmalar m.a. 205 yillarga taaluqli – bizning asrimizning boshlanishi vaqtiga. Bu vaqtda, Xan sulolasi boshchiligida, futbolning ilk ko’rinishi “chju ke” o’yini keng tarqalgan edi. Hujjatdagi dalillarga qaraganda, xitoyliklar o’z ratsioniga qo’ziqorinni 3000 yil oldin kiritishgan. Sevimli yegulik sifatida qo’ziqorinlar kam sonli xitoyliklar ratsioniga kiritilgan.
Xitoy Markaziy va Sharqiy Osiyodagi eng qadimgi mamlakatlardan biridir.Xitoy g’arbida Pomir,Tangritog’,shimolda Mog’iliston,janubda Ximolay va sharqda Tinch okeani bilan chegaradosh.Markaziy Xitoy tog’laridan boshlanadigan Xuanxe(sariq daryo)va Yanszi daryolari Sharqiy Xitoy pastekisligi orqaliy oqib otgan va tinch okeani xavsasiga quyilgan.Xuanxe daryosi yozi yomg’irgarchilik davrida toshib turgani uchun xitoyliklar bu daryoni “Tentak daryo”,”Xitoyning shori”,”Ming xil kulfat keltiruvchi daryo”deb atashgan.
Sya xonadoniga mansub kishilar Sharqiy Xitoyda dastlabki davlat birlashmasiga asos solganlar.Xuanxe qirg’oqlarida yashovchi Shan qabilasining boshligi bosh kotarib uni taxtdan ag’dargan.Shu tariqa Shan qabilasi kuchayib Sya qabilasini ham oziga itoat qildirgan.Miloddan avvalgi XVIII asrda Chen Tan degan kishi Shan davlatini tuzgan.Xitoy afsonalaridan birida Chen Tanning ajdodlari haqida shunday hikoya qilinadi:”Sze degan urug’dan bolgan Szya Di o’z singlisi bilan qurbonlik qilgani borayotganida uchib borayotgan qaldirg’och tushirib yuborgan tuximni yutib yuboradi. Szya Di bu tuxumni yutgach,homilador bolib qoladi, oy-kuni tolgach,o’g’il koradi va unga Szno-tuxum degan isim qoyadi.”.Chen Tan anashu Szno avlodidan biri ekan.Miloddan avvalgi XVII asrdan boshlab Chen Tan asos solgan davlat In, bazi hollarda ShanIn deb nomlanadi.Poytahti Shan shahri edi.U Din podsholigi davrida,yani XIII asrning ikkinchi yarimida kuchaygan.In podsholigi davrida g’arbda joylashgan Chjou qabilalari ularga tobe edi.
Xitoy tabiyati yashash uchun qulay bolganligi tufayli buyerda odamlar juda qadim zamondan boshlab yashay boshlaganlar.Xitoyda bundan ming yillar ilgari yashagan sinantrop va lintyan kabi qazilma odamlarning makonlari va qoldiqlari topilgan. Miloddan avvalgi V-III ming yilliklarga kelib Xuanxe daryosining o’rta oqimida dastlabki dehqonchilik vujudga kelib aholi daryo boyidagi kichik qishloqlar yashagan.Ular dastlab tariq, arpa va bugdoy ekkanlar,chochqa va itlarni boqib kopaytirganlar.Hunarmandlar kulolchilik bilan shugillanib, ajoyib sopol idishlar yasaganlar.Miloddan avvalgi I ming yillik boshlariga kelib Xuanxe daryosi soxilidagi yerlar kengroq o’zlashtirilib,tariq,bug’doy,sholi va sabzavot ekinlari ko’proq ekilgan.Chorvachilik ham rivojlanib buqa,sigir,qo’tos,qo’y,echki, it va cho’chqalar boqilgan.Shunday qilib, dehqonchilik, chorvachilik, hunarmanchilik va savdo-sotiqning rivoji aholi orasida mulkiy tengsizlik va tabaqalanishga olib kelgan.Bu hol Sharqiy Xitoyda dastlabki davlatlarning vujudga kelishi uchun imkoniyat yaratgan.
Qadimgi xitoyliklar jaxon madaniyati xazinasiga ulkan hissa qo’shgan xalqlardan biridir.Qadimgi xitoyliklar Misr yozuvini eslatuvchi yozuvlar kashf etganlar. Qadimgi xitoyliklar hozirgi kunimizdan 4-3,5 ming yil ilgari o’z yozuvini yaratganlar. Qadimgi Xitoy yozuvi misrliklarniki kabi ayrim belgilardan iborat iroglif yozuvi bo’lgan.Har bir iroglif belgi butun bir so’zni ifoda etgan.Xitoy yozuvi bir necha o’n ming belgi-irogliflardan iborat bo’lgan. Xitoyning In podsholigi davridayoq bu yozuv ancha takominlashgan edi.Xitoyliklar xatni dastlab yupqa yog’och va bambuk tanasidan tayorlangan taxtachalarga yozganlar.Miloddan avvalgi I asr oxiri va yangi era arafasida xitoyliklar latta, po’stloq va bambuk aralashmasidan qog’oz tayorlaganlar.
adimgi Xitoy tabiblari kasallik va jarohatlarni davolashda katta yutuqlarga erishganlar.Ular bemorlarni sinchiklab tekshirganlar va erinmay kuzatganlar.Tabiblar bemor tomirini tekshirishda yuksak mohoratga erishganlar. Tabiblari bemorlarni davolashda uqalash va igna sanchib davolashdan keng foydalanganlar. .Tabiblar dori-darmonlardan foydalanishda ham katta yutuqlarga erishganlar.Ular bemorni davolashda o’simlik va hayvonlardan olinadigan dorilardan keng foydalanganlar.
Xitoyliklar matematika sohasida ham katta yutuqlarga erishganlar.Geometriya ham ancha rivojlangan va to’g’ri burchakli uchburchakning xususiyatlari aniqlangan.Xitoy olimlarining astrano’mik kuzatuvlari In-Shan davlati davrida boshlangan.Ular sayyora va yuldizlarning harakatini to’g’ri kuzatganlar.Xitoy astrano’mlari quyosh va oyning qachon tutilishini aytib berolganlar.Ular fizika bilimi soxasida ham jiddiy yutuqlarga erisha olganlar. Xitoy olimlari dunyoda birinchi bo’lib ko’mpisni kashf etganlar.Ustalar ko’mpisni to’rtburchak temirdan yasaganlar.Uning harakatlanuvchi ko’rsatkichi doimo janubni ko’rsatib turgan. Xitoy davlatiing kengayishi va mamlakatni mamuriy rayo’nlarga bo’lish, xo’jalik yuritish zaruriyati geografik bilimlarni o’rganish zaruriyatini tug’dirgan.Miloddan avvalgi VIII asrda Xitoy davlatining yerlari 9 ta viloyatga bo’linib,har bir viloyatning tog’lari,daryolari,yerlari va olinadigan soliqlari mufassal bayon etilgan.Qadimgi zamonda Xitoyda adabiyot ham ancha rivoj topgan.Avval xalq og’zaki ijodiyoti ravnaq topgan.Keyinchalik yozuvning kelib chiqishi bilan yozma adabiyot rivojlangan.Bu jihatdan xalq qo’shiqlari asosida to’plangan“Shi-szin”,tarixiy,falsafiy va adabiy mazmunga ega bo’lgan ”Chun-syu” (Bahor va kuz) kitoblari diqqatga sazovardir.Qadimgi Xitoyda ko’p tarixchilar yashagan, shuning uchun u yerda tarixnavislik ham rivoj topgan.Miloddan avvalgi yillarda yashagan mashhur tarixchi Sim Syan “Tarixiy xotiralar”degan asar yozgan.Milodning 32-92yillarda yashagan Ban Gu esa “Xan podsholigi tarixi” asarini yozgan.
Qadimgi Xitoyda diniy etiqod juda erta shakillangan.Qadimgi zamonda yashagan boshqa xalqlarning diniy etiqodlari kabi xitoyliklarda han narsalarga,tabiyatga,hayvonlarga va ota-bobolar arvohiga topinish keng tarqalgan.Qadimgi xitoyliklar quyosh,osmon,oy,sayora,yulduzlarni,shunindek,daryo,daraxt va tog’larni ulug’lab ularga etiqod qilganlar.Qadimgi Xitoy memorchiligi ham o’ziga xos bo’lib,podsho saroylari,mamuriy binolar,ibodatxonalar va istehkomlar yog’och,tosh,xom g’ishtdan qurilgan.Qadimgi xitoylik ustalar zargarlik,kulolchilik,rassomchilikda shuhrat qozonganlar.Ular jez va toshdan turli idishlar yasab,ularni suratini ajdaho va turli afsonaviy mahluqlar tasviri bilan bezaganlar.
Miloddan avvalgi 6-5 asrlar - qadimgi Xitoyda ilk falsafiy ta'limotlar paydo bo'la boshlagan davr. Miloddan avvalgi VI asrda Xitoyda buyuk donishmand yashagan, uning ismi Konfutsiy edi, u o'sha paytda ham, keyingi asrlarda ham xitoylar orasida juda hurmatga sazovor edi. Konfutsiyning kattalarni hurmat qilish, “olijanob shaxs”, ta’limning ahamiyati, hayo va boshqalar haqidagi ta’limotlari keyinchalik Xitoyda odamlar o‘rtasidagi munosabatlarning Bu– oilada ham, mamlakatning o‘zida ham muhim me’yorga aylandi.
Miloddan avvalgi 221 yilda. e. Qin hukmdori Ying Zheng ulkan hududlarni yagona imperiyaga birlashtira boshladi va "Qin sulolasining birinchi imperatori" degan ma'noni anglatuvchi Qin Shi Huang unvonini oldi. Bu hukmdor qatlning eng dahshatli turlaridan foydalangan holda barcha qarshiliklarni shafqatsizlarcha yo'q qildi. Agar biror kishi qonunga rioya qilmagan bo'lsa, unda bu holatda bu odamning butun oilasi ham jazolandi: uning oila a'zolari oddiygina qullarga aylantirilib, ularni og'ir qurilish ishlarida ishlashga majbur qilishdi.
Qin Shi Huang imperiyada o'z kuchini o'rnatganida, u ko'chmanchi xunlar bilan urush boshladi, ular tez-tez shimoliy tomondan o'z chegaralariga hujum qildilar. U Buyuk Xitoy devori deb nomlangan kuchli chegara devorini qurish orqali o'z g'alabasini abadiy mustahkamlashga qaror qildi. Qin sulolasi qulagandan keyin hokimiyat tepasiga Lyu Bang keldi. U soliqlarni kamaytirdi va qadimgi Xitoyda imperator Qin Shi Huang tomonidan kiritilgan eng shafqatsiz qonunlarni bekor qildi. Keyinchalik uning o'n bir avlodi o'rnini egallagan Lyu Bang Xan sulolasining asoschisi bo'ldi. Xan sulolasi davrida Qadimgi Xitoy davlatining asosiy belgilari shakllangan. Qadimgi Xitoyda Xitoy sivilizatsiyasi va uning madaniyati - san'at, adabiyot, ilm-fanga asos solingan. 2020 yilda Xan sulolasi tanazzulga yuz tutdi va uning hududida bir-biridan mustaqil bo'lgan bir nechta davlatlar tashkil topdi. Bu voqea Xitoy tarixida antik davrning oxiri hisoblanadi.
adimgi xitoyliklar Osiyoning chekka sharqida joylashgan Shimoliy Xitoy tekisligida yashaganlar.Gʻarbdan sharqqa tekislikni Sariq daryo (Sariq daryo) kesib oʻtgan boʻlib, u yerda unumdor loy koʻp boʻlgan. Cho'kish, loy kanalni to'ldirdi va daryo uni o'zgartirishga majbur qildi. Sariq daryo dalalarni suv bosdi, qishloqlarni yuvdi. Xalq buni “Xitoy qayg‘usi” deb atagan. Qadimgi xitoyliklar mashaqqatli mehnat, o'rmonlarni kesish, botqoqliklarni quritish, daryolar qirg'oqlarini mustahkamlash orqali o'z vatanlarini rivojlangan qishloq xo'jaligi mamlakatiga aylantirdilar. Xuanxe daryosidan janubda joylashgan Yantszı (Koʻk daryo) vodiysi keyinchalik xitoylar tomonidan bosib olingan.Daryolar, ayniqsa, koʻp irmoqlari boʻlgan Yanszi qadimda eng muhim aloqa yoʻllari boʻlib xizmat qilgan.
Miloddan avvalgi II ming yillik oʻrtalarida. e, Huang Xe mintaqasi va uning irmoqlarida ko'plab ovchilar va baliqchilar qabilalari yashagan. Bu qabilalardan biri – Yin qabilasi o‘z qo‘shnilarini bo‘ysundirishga muvaffaq bo‘ldi. So'nggi paytlarda arxeologlar tomonidan Yin xalqining o'nlab aholi punktlari qazilgan. Hayvon suyaklari va toshbaqa qalqonlarida minglab yozuvlar topilgan. Bu sizga Xitoyning qadimgi aholisining hayoti va kasblarini o'rganish imkonini beradi.
Xuanxe daryo vodiysida oʻrnashgan qadimgi xitoylarning asosiy mashgʻuloti dehqonchilik edi. Bunga mo''tadil, mo''tadil iqlim, unumdor tuproq va ko'p namlik yordam berdi.
Dalalarda tariq, bug'doy, arpa, sholi o'sgan. Yil davomida ikkita hosil olindi: tariq yilning birinchi yarmida, bug'doy ikkinchi yarmida yig'ib olindi. Yerga yogʻoch omoch, yogʻoch ketmonlar, tosh oʻroqlar bilan ishlov berilgan.
Chorvachilik, baliqchilik, ovchilik ikkinchi darajali ahamiyatga ega bo'ldi.Qadimgi xitoylar qoramol va otlardan tashqari qo'y, echki, cho'chqa boqdilar.Sut mahsulotlari qadimda xitoylar tomonidan ishlatilmagan.
Dastlab dehqonlarning o'zlari eng oddiy qishloq xo'jaligi asboblari, kulolchilik, gazlamalar yasadilar. Vaqt o'tishi bilan hunarmandchilik ishlab chiqarishning maxsus, mustaqil tarmog'iga aylanadi. Avvalo, maxsus mahorat va qobiliyatlarni talab qiladigan quyma hunarmandchiligi ajralib turardi. Bronza quymalari metallni eritib, zarb qilgan, undan qurol-yarog‘ va turli idishlar yasagan. Kulollar kulol g'ildiragi va pechdan foydalanib, chiroyli va bardoshli idishlar yasashni boshladilar. Qadim zamonlardan beri xitoyliklar yupqa qilishga qodiripak matolar. Qobiliyat sir tutildi.
Dehqonchilik va hunarmandchilikning rivojlanishi bilan savdo-sotiq vujudga keladi va rivojlanadi. Savdo nafaqat yaqin qo'shnilar bilan, balki Tinch okeani qirg'oqlaridagi xalqlar bilan ham olib borilgan. Pulning rolini dastlab qimmatbaho qobiqlar bajargan. Ularni olish qiyin edi. Shuning uchun ular qimmatbaho tosh va suyaklardan sun'iy qobiq yasashni boshladilar. Keyin ular qobiq va boshqa narsalar shaklida bronza quymalarini quyishni boshladilar. Xitoyda metall pullar shunday paydo bo'lgan.
qadimgi quldorlik davlatlari.
Miloddan avvalgi II ming yillikda. e. Xitoyliklar qullikka ega. Uning asosiy manbai qoʻshnilar bilan, ayniqsa shimoliy koʻchmanchi qabilalar bilan olib borilgan urushlardir. Qullar ham bosib olingan qabilalardan o'lpon shaklida qabul qilingan.
Iqtisodiyotda qul mehnatidan foydalanila boshlandi. Bu davrda ham qullar jamoaga tegishli edi. Qullar nafaqat toliqqangacha ishlashga majbur bo'lishdi, balki xudolarga qurbonlik qilishgan. Arxeologlar zo'ravonlik bilan o'lgan yuzlab odamlarning dafn etilgan qabrlarini topdilar. Bular qurbon qilingan qullar edi.
Boy narsalar, shuningdek, "qurbonlik qilingan qullar, hech narsa bo'lmagan qabrlar qazilgan. Bu jamiyatda boy va kambag'al, qul va quldorlar paydo bo'lganligini ko'rsatadi.
Qul va kambag'allarni itoatda ushlab turish uchun quldor zodagonlar davlat tuzadilar. Qadimgi Xitoy davlatining boshida harbiy rahbar - vang bo'ladi. Uning yordami ko'plab amaldorlarni bilish edi. Ular aholidan chidab bo'lmas soliqlar undirdilar. Xizmat qilish uchun furgon o'zining yaqin sheriklariga er va qullarni berdi. Bu yirik yer egaligining rivojlanishiga olib keldi.
XII asrda. Miloddan avvalgi e. Shan-in davlatining gʻarbida yashagan chjou qabilasi in xalqini oʻziga boʻysundiradi. Chjou davlati tashkil topdi. Bundan tashqari, Xitoyda boshqa ko'plab quldorlik davlatlari paydo bo'ldi.
Bu shtatlarda dehqonlar jamoa boʻlib yashagan, lekin har bir oila foydalanish uchun yer ajratgan. Mehnat qurollari, chorvachilik, chigitlar ham alohida xususiy mulkda bo'lgan
Nuh oilasi. Qabila va qabila zodagonlari jamoa boshliqlari mavqeidan foydalanib, eng yaxshi yerlarni egallab olishga kirishdilar. Erkin jamoa a'zolari er etishmasligidan charchab, o'zlarining boy qo'shnilari - yirik yer egalariga qarz qaramligiga tushib qolishdi.
Xitoy ma'lum bo'lgan eng katta izolyatsiya qilingan va eng izolyatsiya qilingan tsivilizatsiyadir. Er yuzidagi birinchi davlatlardan biri bo'lgan Qadimgi Xitoy aholisi qiziqarli va o'ziga xos, moddiy va ma'naviy madaniyatni yaratdilar. Ular hayot ilohiy, g‘ayritabiiy kuchning yaratilishi, dunyodagi hamma narsa harakatda va ikki qarama-qarshi kosmik kuch – Yorug‘lik va Zulmatning to‘qnashuvi natijasida asta-sekin o‘zgarib borishiga ishonishgan. Madaniyatning o'ziga xosligi, yuksak badiiy va axloqiy qadriyati Xitoy xalqining ijodiy iste'dodi va chuqur ma'naviy ildizlari haqida gapiradi.
adimda Xitoy geografik jihatdan Oʻrta Osiyoning dengizi, togʻlari, choʻllari va dashtlari bilan dunyoning qolgan qismidan ajratilgan edi. Ma'lumki, Xitoy miloddan avvalgi II asrgacha G'arb davlatlari bilan bevosita aloqada bo'lmagan. Shuning uchun uning rivojlanishi antik davrning boshqa madaniyatlari rivojlanishidan ko'p jihatdan farq qiladi. Arxeologlar tomonidan topilgan eng qadimgi odamlarning turar joylari qoldiqlari miloddan avvalgi 30 ming yillarga to'g'ri keladi.
Birinchi dehqonchilik jamoalari Xuanjer daryosi vodiysida miloddan avvalgi 5000-yillarda paydo bo'lgan. Bu madaniyat deyiladi Yangshao madaniyati. Dehqonlar tariq, meva, sabzavot yetishtirgan, choʻchqa va it boqgan. Miloddan avvalgi 4 ming yildan sholi yetishtirilgan Yantszi daryosi vodiysida qishloq xoʻjaligi rivojlangan, shudgorlash va yuk tashish uchun qoramol, tovuq, qoʻy, echki va buyvol yetishtirilgan.
3-asrda Miloddan avvalgi. da Qin Shi Huangdi Xitoy bir davlatga birlashtirildi. U Qin sulolasining birinchi imperatoriga aylandi. Imperator nafaqat Xitoyni birlashtirish, balki qonunchilik va boshqaruv tizimini takomillashtirishda ham katta muvaffaqiyatlarga erishdi, shuningdek, yagona pul tizimini joriy qildi.
Mesopotamiya va Misr aholisi singari, xitoylar mustaqil ravishda xat yaratdilar. Bu 3 ming yil oldin sodir bo'lgan, shuning uchun xitoy yozuvi Misr yozuvidan yoshroq bo'lsa ham, dunyodagi eng qadimgi yozuvlardan biridir. Xitoy yozuvi chizmalardan kelib chiqqan. Asta-sekin, ko'pchilik ierogliflarning konturi o'zgardi va ular tasvirlangan ob'ektga o'xshamay qoldi. Har bir xitoycha belgi ifodalaydi butun so'z. Xitoyda ierogliflar soni dastlab kichik edi, lekin u doimiy ravishda oshib bordi.
Qazishmalar paytida topilgan eng qadimgi yozuvlar tirnalgan hayvon suyaklari. Bu elkama pichoqlari va toshbaqa qalqonlari. Suyaklarga yozish noqulay. 3 ming yildan ko'proq vaqt oldin, xitoyliklar foydalanishni boshladilar bambuk. U uzun taxtalarga bo'lingan, ular silliq tekislangan, ularga nozik yumshoq sochlardan yasalgan cho'tka bilan yozilgan. Cho'tkasi botirib siyohda, u ko'mir va kuyikdan qilingan. Uzoq, tor taxtalarda siz faqat ustunga yozishingiz mumkin. Bunga o‘rganib qolgan xitoyliklar yaqin-yaqingacha gorizontal emas, tor vertikal chiziqlar bilan yozishgan. Bambuk bilan bir qatorda ipak ham ishlatila boshlandi. Ipak kitob yog'och tayoqqa yopishtirilgan keng lenta edi. Tayyor kitob bu tayoqqa o'ram shaklida o'ralgan edi. Ipak kitoblarni o'qish va saqlash oson, ular engil va chiroyli, lekin juda qimmat edi.

Xulosa.
Yuzlab yillar davomida xitoyliklar ushbu materiallarni yozish uchun ishlatishgan; qog'oz 2 ming yil oldin xitoylar tomonidan ixtiro qilingan, yozish uchun maxsus yaratilgan yangi material edi.
Boshqa mamlakatlardagi kabi Xitoyda ham ilmiy bilimlar odamlarning ehtiyojlaridan kelib chiqqan. Arxitekturadagi yutuqlarga matematikaning rivojlanishi yordam berdi. Miloddan avvalgi 1 ming yillikda. (miloddan avvalgi V asr) qadimgi xitoyliklar to'g'ri burchakli uchburchakning xususiyatlarini o'rgandilar. Xitoy olimlari insoniyat tarixida birinchi marta manfiy raqamlar tushunchasini kiritdilar. 1-asrda Miloddan avvalgi. Xitoyda bir necha asrlar davomida to‘plangan matematik bilimlarni jamlagan “To‘qqiz bobdagi matematika” risolasi yaratilgan.
Ko'pgina texnik ixtirolar ham qadimgi xitoyliklarga tegishli - magnit qurilma, kompasning avlodi, suv tegirmoni, suvni yer yuzasiga ko'taruvchi nasos mashinasi, dunyodagi birinchi seysmograf.
Astronomiya jadal rivojlandi. Xitoy astronomlari ko'plab qimmatli kuzatishlarni amalga oshirdilar: ular Quyosh, Oy va beshta sayyoraning harakatsiz yulduzlarga nisbatan harakatini o'rganishdi, yulduzli osmon xaritasini tuzib, unga belgi qo'yishdi. 2500 yulduzlar, nomli 28 yulduz turkumlari, ular oyning o'zi yorug'lik chiqarmasligini, balki aks ettirilgan quyosh nuri bilan porlashini bilishgan. Miloddan avvalgi 2 ming yillikda. Xitoyliklar yilni 12 oyga, oyni to'rt haftaga bo'lishdi. Miloddan avvalgi 28-yilda Insoniyat tarixida birinchi marta Quyoshdagi dog'lar tasvirlangan.
Tibbiyot sezilarli yutuqlarga erishdi. Uning 3000 yillik tarixi bor. Qadimgi Xitoyda birinchi marta "Farmakologiya" deb nomlangan insho yozilgan. Shifokorlar shifobaxsh o'tlarni yaxshi bilishgan va agar ba'zi o'simliklarning sharbati inson tanasiga kiritilgan bo'lsa, u shunchalik og'riqni his qilmasligiga e'tibor qaratdi. Jarrohlik operatsiyalari paytida og'riq qoldiruvchi vositalar qo'llanilgan. Qadim zamonlarda xitoylik shifokorlar bemorlarni davolashning yangi usulini kashf etdilar - akupunktur. Shifokor bemorning tanasini maxsus metall ignalar bilan teshdi, in'ektsiya joyini tanlash bemorning kasalligiga bog'liq edi. Zamonaviy shifokorlar akupunkturdan foydalanadilar va bu usul an'anaviy dori vositalari bilan davolash qiyin bo'lgan ko'plab kasalliklarni davolash uchun ishlatilishi mumkinligiga ishonishadi.
Xitoy rivojlangan tarix fani.. "Xitoy tarixining otasi" hisoblanadi Sima Qian, yaratuvchi "Tarixiy eslatmalar". Sima Qian zamonaviy Xitoy hukmdorlari haqida haqiqatni yozishdan qo'rqmadi. U benuqson halol va vijdonli olim edi. Xitoy tarixchisi o‘z davrining shafqatsiz qonunlarini, podshoga bo‘ysunuvchi amaldorlarni va mutlaq hokimiyatga ega bo‘lgan ulkan mamlakatni boshqargan podshoning o‘zi – “osmon o‘g‘li”ni qoraladi. Bir afsona saqlanib qolgan: qirol Sima Qianning kitobini o'qib, g'azablandi, u o'zi haqida gapiradigan bo'limlarni yo'q qilishni buyurdi va mashhur olim qamoqqa tashlandi va u erda vafot etdi.
Umuman olganda, Xitoy ilm-fanining yutuqlari jahon ilmiy tafakkurining rivojlanishida juda muhim rol o‘ynadi.

Foydalanilgan adabiyotlar:
1.Boltz, William G. (1986-yil fevral).
2.Keightley, David N. (1996-yil kuz)
3.Rixiang Zhu; Zhisheng An; Richard Pott;
Kenneth A. Hoffman (2003-yil iyun)
4.„Fossil teeth place humans in Asia '20,000 years early'“
 BBC News.
5.„Earliest Presence of Humans in Northeast Asia“. 
Smithsonian Institution. 13-avgust 2007-yil