Ijtimiy-gumonitar fanlar

2.2.DEHLI SULTONLIGI TUZILISHI
Dehlisultonliginingtashkiltopishi. Hindistonningshimoliyhududlarigaturkvaafg'onqabilalarininghujumlarivajoylashuvi 11-12 asrlardaayniqsakuchaygan. Musulmonlarbosibolganviloyatlarda 1206 yilipoytaxtiDehlibo'lgansultonlikvujudgakeladi. Dehlisultonligining ilk hukmdoriQutbiddinOyboqningqo'shiniasosiniturkiyqabilalardantuzilgansuvoriylartashkilqilgan. Sultonviloyatlar noibligigaharbiylar, qo'shinboshliqlarinitayinlagan.Yoddatuting! 1206 yiliDehlisultonligi (1206-1526) tashkiltopadi.Hindistonniistiloqilishdavomidamahalliymulkdorlarningma'lumqismiyaksonqilinsa, boshqalariyer-mulklarinitashlabmamlakatdanchiqibketadilar. Yirikzamindorlarningyanabirqismiesasultonhokimiyatini tan olib, uningxizmatigao'tadilar. Sultonularningko'magida
¹⁵mahalliyaholidansoliqlaryig'gan, xalqniitoatdatutishda ham zamindorlaryordamigatayangan. 12-13 asrlardavomidaDehlisultonligningbarchahududlaridamusulmonlarhokimiyatiuzil-kesilo'rnatiladi. SultonQutbiddinOyboqningvafotidanso'ngtaxtgaSHamsiddinEltutmish (1211-1236) keladi. Uningboshqaruvipaytida Pan-job, Sind vaBengaliyalarbo'ysundiriladi.
Eregaligi. Dehlisultonligidabarchayerlarhukmdornikihisoblangan. Davlatgadastlabdehqonlarhosilning 1/5 nito'laganbo'lsa, 13 asroxiridansoliqoshibmahsulotning 1/4 gatengbo'ladi.Mamlakatdayeregaliginingasosiyturiiqto' hisoblangan. Viloyatnoiblarito'plangansoliqlarning 10-20% inio'zigaqoldirishi, evazigazarurbo'lgandasultongao'zqo'shininiberishilozimedi. Xususan, EltutmishDehlishahriningatrofidagiqishloqlarnishaxsiygvardiyasining 2000 suvoriysigaiqtogabo'libberganimanbalardayozilgan.Eregaliginingyanabirturi-xolisa deb nomlangan. Xolisadavlatixtiyoridagiyerlarbo'lib, undanolinadigansoliqlarxazinagatushib, davlatxarajatlarivamaxsusqo'shinnita'minlashuchunishlatilgan.Er-mulklarningma'lumqismimahalliy hind feodallari-zamindorlargategishliedi. Dehlisultonligidavaqfyerlarivasultonhadyaetganyerlar ham bo'lgan. Sultonsaroyamaldorlari, shoirlar, din peshvolarigain'ometganyer-mulklar, keyinchalikmerosiymulkkaaylanaborgan. Xususiyyeregalari, olinganhosilhisobidansoliqto'laganlar. Vaqfyerlari masjid vamadrasalargaumrbodfoydalanishgataqdimetilgan, vaulardansoliqolinmagan.Dehlisultonligi 14-15 asrlarda. Eltutmishningvafotidanso'ngmamlakatdataxtuchunkurashkuchayibketadi.Bu urushlardag'olibchiqqanvataxtniegallaganAlouddinXiljiyislohotlaro'tkazib, davlatxazinasidaromadlarinioshiradi. Kuchliqo'shintuzib, o'zboshimchafeodallarnibo'ysundiradi.Bu davlatnivaqtinchalikbo'lsa-da o'ziningavvalgiqudratinitiklashigayordamberadi. Dehlisultonliginingkuchlivaintizomliqo'shinibo'lishishimoldanmo'g'ullarhujumlariniqaytarishimkoniniberadi.Xiljiyningo'g'li
Muhammad Tug'luq 1325 yilitaxtgakeladi. U o'zhukmdorliginiotasipaytidamustaqillikyo'linitutganknyazliklarnibo'ysundirishdanboshlaydi. O'zini "Iskandar ¹⁶Zulqarnaynningdavomchisi" deb nomlagansultondavridaHindistonyarimorolito'liqbirlashtirildi. Harbiyyurishlardaomadlisultonning, soliqislohotinatijasiztugaydi. Qatoriga 7 yildavometganqurg'oqchilikaholiningkattaqismi-niqirilibketishigasababbo'ladi.SultonpoytaxtniDavlatobod (avvalgiDevagiri)gao'tkazib, ungasaroyamaldorlaridantashqarihunarmandlarvasavdogarlarni ham ko'chiradi. Tug'luqningoltinvakumushpullarbilantengmuomaladabo'lishimo'ljallangan mis tangalarinizarbqildirishiuniko'po'tmayqadrsizlanibketishga, har ikkiislohotninatijasiztugashigaolibkeladi.KeyingihukmdorFeruzshohTug'luqdavridasoliqlarkamaytirilib, davlatyerlaridehqonlargaijaragabo'libberiladi. Uningboshqaruvipaytidaqishloqxo'jaligi, hunarmandchilikningyuksalishioqilonaboshqaruvisultongaxalqhomiysisifatidashuhratkeltiradi. Ammo mamlakatda 14 asrdaboshlangan siyosiytarqoqlikdavrida, ayrimknyazlarningmustaqillikkaintilishjarayonikuchayibboradi.Dehliningkeyingisultoni Mahmud 1398-1399 yillar Amir Temurqo'shinlarigaqarshikurashadi. Lekintajribalisarkarda Mahmud qo'shinlariniyengib, Dehlinizabtqiladi. SohibqironSamarqandgako'plab hind hunarmandlari, me'morlariniolibqaytgan.SHundanso'ngHindistonmaydaknyazliklargabo'linibketadi. Oradano'nyilchao'tibSayyidlarsulolasi (1414-1451) taxtgakeladi. Sayyidlarsulolasiniafg'onqabilalarisardoriBahlulLo'diy (1451-1489) taxtdantushiradi. Uningnabirasi Ibrahim Lo'diyZahiriddinBoburgaqarshikurashishadi.