Ijtimoiy fanlar

3-MAVZU
:
YaNGI VA ENG YANGI DAVR FALSAFASI
Yangi davr falsafasining rivojlanishidagi ijtimoiy-siyosiy sharoit. Ijtimoiy fanlarda tabiiy,
ijtimoiy, huquq nazariyasining ishlab chiqilishi. Yangi davr G’arb va Sharq falsafasidagi asosiy
muammolar.  F.Bekon  va  T.  Gobssning  falsafiy  qarashlari.  R.  Dekart  va  .  B.Spinoza  ta’limoti.  G.
Leybnis monadalar haqida. J.Lokk birlamchi va ikkilamchi sifatlar haqida. XVIII asr Yevropa
falsafasining ma’rifiy xususiyatlari. I.Kant. F. Shelling va  G. Gegel falsafasi. XX-XXI asr G’arb
falsafasi. Pozitivizm va neopozitivizm. Postpozitivizmning o’ziga xos xususiyatlari. Strukturalizm
va poststrukturalizm.
XX asr o’zbek falsafasi. I.Mo’minov o’zbek falsafasi asoschisi. M.Xayrullayev,
M.Baratov, A.Valiyev ijodida ijtimoiy falsafa muammolari. J.Tulenovning dialektika qonunlari va
kategoriyalari haqidagi qarashlari. E.Yusupov, S.Shermuxamedov ijodida madaniyat nazariyasi.
2- BO’LIM. ONTOLOGIYa - BORLIQ FALSAFASI
4 – MAVZU: BORLIQ VA UNING ASOSIY ATRIBUTLARI. TABIAT VA INSON
BORLIG’I
Borliq falsafaning predmeti. Ontologiya tushunchasi. Borliq kategoriyasi. Falsafa tarixida
borliq muammosi. Borliq masalasida falsafa va fan sintezi. Borliq tushunchasining etimologiyasi.
Borliq va yuqlik dialektikasi. Borliq shakllari.Virtual borliq. Olamning paydo bo’lishi va
evolyusiyasi. Yer tarixi. Insonning paydo bo’lishi va evolyusiyasi. Birlamchi va ikkilamchi
tabiatning o’zaro mushtarakligi. Tirik tabiat yoki hayotning paydo bo’lishi. Hayotning paydo

44
bo’lishi haqidagi falsafiy optimizm. Jonli narsalarning jonsiz narsalarga bog’liqligi. Jonli
narsalarning o’ziga xos xususiyatlari. Tabiat tushunchasi. Tabiat tushunchasining keng va tor
ma’nosi. Falsafa tarixida tabiatga munosabat. Tabiat va jamiyatning o’zaro aloqadorligi. XX asr
voqyeligi: Ekologik tanglik. Geografik muhit tushunchasi. Geografik muhit parametrlari. Ijtimoiy
rivojlanish va geografik muhitning o’zaro aloqadorligi. Geografik maktablar. Tabiiy qonunlar
konsepsiyasi. Geografik determinizm. Ijtimoiy determinizm. Geosiyosat. Ijtimoiy ekologiya.
Ekologik falokatlar tarixi. Ekologiyaning kelib chiqishi. Ijtimoiy ekologiya muammolari. Ekologik
muammoning falsafiy ma’nosi. Biosfera. Noosfera – insoniyat geologik kuch sifatida. Yangi
borliqning shakllanishi. Inson va noosfera. Koevolyusiya.
Inson borlig’ining o’ziga xos xususiyatlari. Falsafa tarixida inson borlig’iga munosabat.
Jon haqidagi falsafa. Individuallik borlig’i. Ongning tabiati. Ong va jonning tenglashtirilishi. Ong
haqidagi tasavvurlarning rivojlanishi. Ijtimoiy jarayonlarda Onglilik va ongsizlikning namoyon
bo’lishi. Ongsizlik tabiati. Individual ong borlig’i. Ijtimoiy ong borlig’i. Irrasionalizm ong haqida.
Ong bosh miya funksiyasi sifatida. Ong falsafiy muammo sifatida. Ongning materialistik
konsepsiyasi. Til va ong. O’zlikni anglash.
3-BO’LIM. RIVOJLANISh FALSAFASI
5-MAVZU: O’ZARO ALOQADORLIK VA RIVOJLANISh QONUNLARI
Falsafa tarixida rivojlanish haqidagi qarashlar evolyusiyasi. Rivojlanish va o’zgarish
tushunchasi. Taraqqiyot tushunchasi. Taraqqiyotning turlari. Qonun tushunchasi. Qonunlarning
turlari: voqyelik qonunlari, fan qonunlari, bazis va lokal qonunlar, falsafa qonunlari. Falsafiy
qonunlarining asosiy shakllari. Qarama-qarshilik va ziddiyat. Qarama-qarshiliklarning tasnifi.
Ziddiyatlarning tasnifi. Ayniyat va tafovut. Ziddiyatlarning turlari. Miqdor o’zgarishlari va sifat
o’zgarishlari dialektikasi. Sifat, miqdor, me’yor, xossa, sakrash, sakrashning turlari. Inkorni-inkor.
Inkorni inkorda vorisiylik.
6 - MAVZU: FALSAFA KATEGORIYaLARI
Kategoriya tushunchasi va ularning turlar: fan kategoriyalari. xususiy ilmiy kategoriyalar,
falsafa kategoriyalari. Falsafa tarixida kategoriyalarga turli munosabatlar. Aprior tushunchasi.
Dialektikaning asosiy tushunchalari – narsa, aloqa. Bog’lanishlarning tasnifi. Bog’lanish uchun
asos. Falsafa kategoriyalarining tasnifi.
Sistema, element, struktura. Sistemalarning o’ziga xos xususiyatlari. Ayrimlik, yakkalik,
xususiylik, umumiylik. Butun va qism. Yaxlitlik antinomiyalari. Yaxlitlik tiplari.
Mazmun va shakl. Shakl narsaning g’oyasi sifatida. Formalizm. Mohiyat va hodisa.
Mohiyat va mavjudlik. Mohiyat va hodisa dialektikasi.
Sabab va oqibat. Sabab tushunchasi. Sabab va oqibat dialektikasi. Bahona va shart.
Sinergetika sababiyat haqida. Zaruriyat va tasodif. Zaruriyat va tasodif dialektikasi. Imkoniyat va
voqyelik. Imkoniyatlarning turlari.
4-BO’LIM. GNOSEOLOGIYA- BILISH FALSAFASI
7-MAVZU: FALSAFADA BILISh MUAMOSI, BILIShNING
BOSQIChLARI VA DARAJALARI
Bilish nazariyasining predmeti va uning o’ziga xos xususiyatlari. Rasionalizm. Empirizm.
Persepsiya va apersepsiya. Gnoseologiyaning mazmuni va mohiyati. Optimizm, skeptisizm,
agnostisizm. Gnoseologik relyativizm. Bilimning asosiy turlari. Bilimning asosiy shakllari: kundalik
amaliy bilim, o’yin vositasidagi bilim, mifologik bilim, badiiy bilim, diniy bilim, falsafiy bilim,
ilmiy bilim, shaxsiy bilim ijtimoiy bilim. Bilishda subyekt va obyektning o’zaro aloqasi. Bilish
faoliyat turi sifatida. Bilishdagi qarama-qarshiliklar.

45
Hissiy darajadagi bilim va uning shakllari: sezgi va idrok, xotira, xayol va tasavvur.
Empirik bilim va uning shakllari: kuzatish, eksperiment, ilmiy dalillar. Fikrning hissiylikdan
rasionallikka harakati.
Nazariy bilim va uning shakllari: ilmiy muammo, muammo va masala. Muammoli
vaziyatning bilish jarayonidagi roli, gipoteza, tamoyillar, kategoriyalar, paradigmalar.
Tafakkur va uning mohiyati. Tafakkur va borliqning birligi. Tafakkurning asosiy shakllari:
tushuncha, mulohoza, xulosa.
 Hissiy empirik va rasional bilish birligi. Bilishning empirik va nazariy darajalarini
farqlash mezonlari.
Intuisiya va ijod. Falsafa tarixida intuisiyaga munosabat. Intuisiyaning bilishdagi roli.
8– MAVZU: BILISHNING METODLARI, AXBOROTLASHUV, TUSHUNISH VA
TUSHUNTIRISHNING ILMIY FALSAFIY TAHLILI
Metod va metodologiya tushunchasi. Metod va metodika. Metodlarning tasnifi: Fan
metodlari: formal, empirik, nazariy tadqiqot, izohlash. Falsafa metodlari: dialektika, metafizika,
sofistika, eklektika, sinergetika. Obyektiv va subyektiv dialektika. Yangi metefizika va eski
metafizika. Sinergetikaning asosiy tamoyillari: bifurkasiya, fluktuasiya, dissipativ tizim, attraktor.
Umumilmiy metodlar, xususiy ilmiy metodlar, fanlararo tadqiqot metodlari. Ijtimoiy gumanitar
fanlar metodlarining o’ziga xos xususiyatlari. Hozirgi zamon metodologiyasi: kumatoid, keys stadis,
abduksiya. Evristika yangi metodologik tamoyil. Axborot, axborotlashgan jamiyat, axborot
texnologiyalari tushunchasi. Axborot va informasion vaziyat. Informasion vaziyat elementlari.
Axborot subyekti va obyekti. Informasiyaning boshqaruv jarayon bilan aloqasi.
Ijtimoiy axborot. Ijtimoiy –kommunikativ jarayonning asosiy omili. Ilmiy axborot. Ilmiy
axborot yangi bilim qabul qilish shakli. Informatika. Informatizasiya.
Axborot texnikasi. Axborot texnologiyalari. Jamiyatning axborotlashuvi konsepsiyasi.
Ijtimoiy jarayonlar axborotlashuvinig o’ziga xos jihatlari. Nanotexnologiyalar. Axborot inqilobi.
Tushunish va uning bilish bilan o’zaro nisbati. Falsafa tarixida tushunish masalasi.
Germenevtik doiraning mohiyati. Tushunishda ma’noni anglashning ahamiyati. Tushunishda
simvolning o’rni. Dialog va semiotika tushunish vositasi. Mazmunni tushunish va interpretasiya.
Tushunish tushunmaslikni bartaraf qiluvchi jarayon. Ongli tushunish va ongsiz tushunish.
Tushunish imkoniyati va imkoniyatni tushunish. Bilish va tushunishda fenomen muammosi.
Tushunish fenomenining ko’pqirraligi. Tushunish rasionallikning simvolik elementi.
Tushunish va tushuntirishning mutanosibligi. Tushuntirish ilmiy bilimni tushunish shakli.
Tushuntirishda subyekt bilimining ahamiyati.
5-BO’LIM. IJTIMOIY FALSAFA
9–MAVZU: JAMIYaTNING FALSAFIY TAHLILI. XOZIRGI ZAMON FALSAFASIDA
IJTIMOIY JARAYoNLAR TAHLILI
Jamiyat haqidagi asosiy paradigmalar. Jamiyat haqidagi falsafiy ta’limotlar tarixi. Jamiyat
paydo bo’lishining ilmiy asoslari.
Jamiyatning iqtisodiy asoslari. Ijtimoiy ishlab chiqarish tushunchasi. Moddiy ishlab chiqarish.
Ishlab chiqarish kuchlari va ijtimoiy iqtisodiy munosabatlar. Mulk va mulkchilik masalasi.
Jamiyatning ma’naviy asoslari. Informasiya va kommunikasiya. Individual ijtimoiy ong.
Ijtimoiy ongning strukturasi. Ijtimoiy psixologiya. Mafkura - ijtimoiy ong elementi.
Jamiyatning ijtimoiy asoslari. Ijtimoiy jamoa va guruhlar. Etnik guruhlar. Tabaqalar va
sinflar. Ijtimoiy va siyosiy institutlar. Hududiy guruhlar. Ijtimoiy makon.

46
Jamiyatning siyosiy asoslari. Jamiyatning siyosiy tizimi. Parlament respublikasi. Prezident
respublikasi. Federasiya. Siyosiy tizimdagi partiyalar, tashkilotlar, jamoa tashkilotlari. Siyosat va
siyosiy ong.
Fuqarolik jamiyati, siyosiy erkinlik, demokratiya, fuqarolik uyushmalari, ijtimoiy tartib,
fuqarolik jamiyatida barqarorlik.
Jamiyat hayotiga sivilizasiya ta’siri. Sivilizasiya tushunchasi. Sivilizasiyaga turli
yondashuvlar. Sivilizasiya tiplari: yevropa va sharq sivilizasiyasi, liberal va an’anaviy sivilizasiya.
Madaniyat, uning tuzilishi va funksiyalari. Madaniyatlardagi umumiylik. Madaniyatning
subyekti. Madaniy faoliyat. Madaniy kommunikasiya. Tarix falsafasining predmeti. Tarix
falsafasiga oid qarashlar evolyusiyasi. Tarix falsafasining tuzilishi: tarix falsafasi ontologiyasi,
gnoseologiyasi, tarix falsafasi tarixi. Tarix falsafasi funksiyalari: dunyoqarashga doir funksiyasi,
nazariy funksiyasi, prognostik funksiyasi. Tarix falsafasining hozirgi konsepsiyalari. Tarix
falsafasining gnoseologik yo’nalishi. Ontologik va aksiologik konsepsiyalar. Tarixiy jarayon
mazmuni va uning yo’nalishi. Tarixga formasion va sivilizasion yondashuvlar. Tarix falsafasida
tarixiy taraqqiyot g’oyasi. Tarixiy taraqqiyot mezonlari. Tarixiy jarayonda zaruriyat va erkinlik.
Tarixiy zaruriyat. Zaruriyat va erkinlik dialektikasi. Tarixda shaxsning roli.
Inson falsafiy muammo sifatida. Falsafa tarixida insonning kelib chiqishi haqidagi ta’limotlar.
Insonni falsafiy tushunishning o’ziga xos xususiyati. Insonning ko’p o’lchovligi. Sharq falsafasida
inson muammosi. Inson masalasida G’arb an’anasi. Falsafiy antropologiyaning paydo bo’lishi va
rivojlanishi, predmeti va vazifalari. Insonning bioijtimoiy mohiyati. Insonni tushunishda dualizm va
monizm. Insonga introvertiv va ekstrovertiv yondashuvlar. Insonga oid sosiosentrik konsepsiyalar.
Inson masalasiga teosentrik yondashuvlar. Insonga nisbatan biologizatorlik va sosiologizatorlik
konsepsiyalari. Hayotning mazmuni va unda insonning vazifasi. Hayotda insonning vazifasi va
uning mohiyati. Hayotni tark etish bosqichlari: ijtimoiy, ruhiy, biologik o’lim, miyaning o’limi.
Insonni falsafiy nuqtai nazardan o’rganishning zarurati.
Qadriyat tushunchasi va uning umumiy tavsifi. Qadriyatlarning tabiati va mohiyatini
tushunishga nisbatan yondashuvlar: naturalistik psixologizm, personalistik optimizm, aksiologik
transsendentalizm, madaniy tarixiy relyativizm, qadriyatlarning sosiologik konsepsiyasi. KQa driyat
kategoriyasining mazmuni: qadriyatning ijtimoiy mohiyati. Qa driyatning funksional ahamiyati.
Qadriyatning shaxsga doir mazmuni. driyatlar va baholar. Baholashning mohiyati. Baholash
strukturasi. Baholash predmeti. Baholash subyekti. Baholash asosi. Ehtiyojlar va qadriyatlar.
Qadriyatlarning turlari: moddiy qadriyatlar, ma’naviy qadriyatlar, ijtimoiy siyosiy qadriyatlar,
individual yoki shaxsga doir qadriyatlar. Jamiyat va inson hayotida qadriyatlarning roli. Oliy
qadriyatlar. Sog’lik va erkinlik qadriyat sifatida. Bilim qadriyat sifatida. Shaxsning qadriyatlarga
munosabati. Qadriyatlar iyerarxiyasi.
10-MAVZU: FAOLIYaT, IJTIMOIY PROGNOZLASh HAMDA GLOBALLAShUVNING
FALSAFIY MASALALARI
Ijtimoiy bashorat tushunchasi: uning tiplari, metodlari. Bashoratning turlari: kundalik
bashorat, ilmiy bashorat, ijtimoiy bashorat qilish, intuitiv bashorat. Ijtimoiy bashoratning subyektiv
va obyektiv asosi. Prognozlashtirishning metodlari: ekstropolyasiya metodi, tarixiy analogiya,
modellashtirish metodi, ekspertiza usulida baholash, kelajakni prognozlashtirish. Normativ prognoz,
analitik prognoz, prognoz ogohlantirish. Prognozlashtirishning ijtimoiy jarayonlarga ta’siri.
Kelajakni prognozlashtirishning o’ziga xos xususiyatlari.

47
Globallashuv - yangi falsafiy mavzu. Globallashuv hodisasi. Globalistika. Global
jarayonlarning kurtaklari. Fundamental globallashuv. Global muammolarning ko’pjihatliligi. Global
muammolar -globallashuvning oqibati sifatida. Ijtimoiy rivojlanishning jadallashuvida global
tendensiyalarni anglashning ahamiyati. Texnooptimizm. Texnopessimizm. Ekopessimizm. Global
muammolarni hal qilishda falsafaning roli. Global muammolarning mohiyati. Muammolarning turli
darajalari: xususiy, milliy, mahalliy, mintaqaviy muammolar. Globallik mezonlari. Hozirgi davrning
asosiy global muammolari: demografik tizim, ta’lim muammosi, sog’liqni saqlash muammosi, oziq
ovqat muammosi, iqtisodiy rivojlanishning notekisligi, energetika va xom ashyo resurslari, urush va
tinchlik muammosi. Global ongni shakllantirish zarurati. Global muammolarni hal qilishda xalqaro
kuchlar birlashuvining ahamiyati. Global muammolarni hal qilishda xususiy va umumiy manfaatlar.
Falsafadan seminar mavzulari va rejalari
№
Mavzu
soat
1-Bo’lim. Falsafaning predmeti, rivojlanishining asosiy boshkichlari va
yunalishlari
1
Falsafaning predmeti, muamolari va vazifalari
Reja:
1.Falsafaning fan sifatida o’ziga xos xususiyatlari
2.Dunyoqarashning moxiyati. Dunyokarashning darajalari
3.Dunyoqarash tuzimida falsafaning tutgan o’rni
4.Falsafaning asosiy muamolari va soxalari
5.Falsafaning vazifalari
2
2
Qadimgi va O’rta asrlar falsafasi
Reja:
1.Falsafiy fikirlarning paydo bo’lishi Kadimgi Xindiston, Xitoy va Markaziy
Osiyo falsafasi
2. Qadimgi grek falsafasi rivojlanishining asosiy boskichlari
3. O’rta asrlar Markaziy Osiyo falsafasining asosiy xususiyatlari va undagi
yunalishlar
4. O’rta aslar G’arb falsafasidagi asosiy oqimlar, ularning birligi va farqi
2
3
Yangi va yeng yangi davr falsafasi
Reja:
1. Yangi davrning asosiy xususiyatlari va uning falsafada o’z aksini topishi
2. Yangi davr ingliz va fransuz falsafasi
3. Nemis klassik falsafasi yangi davr
4. Hozirgi zamon falsafasidagi an’anaviy va noan’anaviy ta’limotlar
5. XX asr o’zbek falsafasining asosiy xususiyatlari I.Mo’minov, M.Xayrullayev,
J.Tulenov va boshqalar falsafiy qarashlari
2
2-Bo’lim. Ontologiya va rivojlanish falsafasi
4
Borliq va uning asosiy atributlari. Tabiat va inson borlig’i
Reja:
1. Borlik falsafiy kategoriya sifatida. Borliqning shakillari
2.Materiya, harakat, fazo va vaqt borliqning fundamental shakllari
2

48
3.Tabiat tushunchasi. Tabiat va inson
4.Inson borlig’i. Ong, ongsizlik va ijtimoiy ong inson borlig’ining asosiy shakllari
5
O’zaro aloqadorlik va rivojlanish qonunlari
Reja:
1. Qonun tushunchasi. Qonunlarning turlari
2. Qarama-qarshiliklar birligi va o’zaro ta’siri qonuni
3.Miqdor o’zgarishlariga o’tish qonuni
4. Inkorni- inkor qonuni.
2
6
Falsafa kategoryalari
Reja:
1. Kategoriya tushunchasi. Kategoryalarning turlari
2. Ayrimlik va umumiylik, moxiyat vaxodisa kategoreyalari
3. Mazmun va shakl, sistema,struktkra va yelement kategoreyalari
4. Sabab va oqibat, zarruriyat va tasodif, imkoniyat va voqyealik kategoreyalari
2
                                             3- Bo’lim. Gnoseologiya- bilim falsafasi
7
Falsafada bilish muamosi. Bilishning boskichlari va darajalari
Reja:
1.Bilish nazoriyatining moxiyat- mazmuni
2.Bilimning shakklari: kundalik,ilmiy,badiy va boshkalar
3.Xususiy va nazariy bilishi, ularning birligi
4.Bilish jarayonida ijod va intuisiya
2
8
Bilishning metodlari, axborotlashuv, tushunish va tushuntirishning ilmiy –
falsafiy tahlili
Reja:
1. Metod va metodologiya tushunchasi. Fanlar va falsafa metodlari taspifi
2. Axborotlashuvning falsafiy asoslari
3. Falsafa tarixida tushunish va tushuntirish muammosi
4. Tushunish va tushuntirishning dialiktik birligi
2
4- Bo’lim. Ijtimoiy falsafa
9
Jamiyatning falsafiy tahlili. Hozirgi zamon falsafasida ijtimoiy jarayonlar
tahlili
Reja:
1. Jamiatning falsafiy taxlili
2. Fuqarolik jamiyati, huquqiy demokratik davlat jamiyati
3. Tarix falsafasining predmeti
4. Inson to’g’risidagi ta’limotlar. Inson hayotining ma’nosi
5. Qadriyatlar falsafasi
2
10
Faoliyat, ijtimoiy prognozlash hamda globallashuvning falsafiy masalalari
Reja:
1. Faoliyat tushunchasi. Faoliyatning turlari
2. Ijtimoiy bashorat tushunchasi: uning turlari va metodlari
3. Globallashuv tushunchasi. Global muammolar globallashuvning oqibati sifatida
4. Global muammolarni hal qilish yo’llari
2
SEMINAR MAShG’ULOTLARI  MAZMUNI
1-MAVZU: Falsafaning predmeti, muamolari va vazifalari

49
    
Falsafa  tushunchasining  kelib  chiqishi.  Falsafa  shakllanishining  asosiy  bosqichlari.
Dunyoqarashning mohiyati. Dunyoqarashning intellektual, emosional va ruhiy asoslari.
Dunyoqarashning tuzilishi: dunyoni sezish,dunyoni idrok etish, dunyoni tushunish.
Dunyoqarashning shakllanishida ijtimoiy muhitning roli.Dunyoqarashning tarixiy shakllari. Mif
dastlabki dunyoqarash shakli.Diniy dunyoqarash. Dinning asosiy funksiyalari. Dinning
psixologik,gnoseologik, ijtimoiy va siyosiy ildizlari. Dinga nisbatan sosiologik yondashuv. Diniy
e’tiqodning tarixiy shakllari (feteshizm, animizm,
totemizm, magiya). Falsafa dunyoqarash shakli. Dunyoni falsafiy idrok etishning o’ziga xos
xususiyati. Falsafaning predmeti va uning o’zgaruvchan xarakteri. Falsafiy bilimning tuzilishi.
Falsafaning yangi sohalari. Falsafaning asosiy masalalari. Falsafani siyosiylashtirishning oqibatlari.
Falsafada shubhaning roli. Falsafaning funksiyalari. Falsafaning jamiyatdagi roli yoki amaliy
falsafa. Falsafaning ijodiy xarakteri.
Fan dunyoqarash shakli. Falsafa va fanning mutanosibligi, farqi. Ssiyentizm va antissiyentizm. Fan
taraqqiyoti rivojlanishining asosiy bosqichlari. Hozirgi davrda falsafaga munosabat.
2-MAVZU: Qadimgi va O’rta asrlar falsafasi
   Qadimgi Sharq va G’arb falsafasining vujudga kelishi va rivojlanishining umumiy qonuniyatlari.
Qadimgi Sharq va G’arb falsafasining o’ziga xosligi, betakrorligi, umumiy jihatlari va
farqi.Hindiston falsafasining vujudga kelishi. Xitoy falsafasining o’ziga
xosligi. Qadimgi Yunoniston falsafasi. Qadimgi Markaziy Osiyoda falsafiy qarashlar. Sharq va
G’arb falsafasidagi idealizm. Platonning g’oyalar dunyosi. Aristotel ta’limoti. Zardo’sht
ta’limotidagi ziddiyatlar g’oyasi. Qadimgi G’arb va Sharq falsafasining muammolaridagi farqlar.
O’rta asr G’arb va Sharq falsafa rivojlanishining umumiy belgilari.G’arb va Sharq falsafasida
dinning hukmronligi. Teosentrizm g’oyasining ustuvorligi. O’rta asrlar Yevropasida falsafiy
tafakkurning rivojlanish xususiyatlari. Ilk o’rta asrlarda falsafiy tafakkur rivoji: apologetika va
patristika. Avliyo Avgustin g’oyalari. Sxolastika. Nominalizm va realizm. Foma Akvinskiy
ta’limoti. O’rta asr Sharq falsafasi. Markaziy Osiyoda falsafiy fikrlar rivojlanishidagi ijtimoiy-
siyosiy sharoit.
Markaziy Osiyo falsafasining o’ziga xos xususiyatlari. Forobiy ijodi. Beruniyning falsafiy
qarashlari. Ibn Sino – qomusiy alloma.So’fizm falsafasi. Ibn Arabiy filosofemasi. Baxovuddin
Naqshbandiyning falsafiy qarashlari. G’arb va Sharq tafakkur uslubining o’ziga xos xususiyatlari.
3-MAVZU: Yangi va eng yangi davr falsafasi
    
Yangi  davr  falsafasining  rivojlanishidagi  ijtimoiy-siyosiy  sharoit.  Ijtimoiy  fanlarda  tabiiy,
ijtimoiy, huquq nazariyasining ishlab chiqilishi. Yangi davr G’arb va Sharq falsafasidagi asosiy
muammolar.F.Bekon va T.Gobssning falsafiy qarashlari. R.Dekart va . B.Spinoza ta’limoti.
G.Leybnis monadalar haqida. J.Lokk birlamchi va ikkilamchi sifatlar haqida. XVIII asr Yevropa
falsafasining ma’rifiy xususiyatlari. I.Kant. F.Shelling va G.Gegel falsafasi. XX-XXI asr G’arb
falsafasi. XX asr o’zbek falsafasi. O’zbek falsafasi rivojlanishining asosiy yo’nalishlari.
4-MAVZU: Borliq va uning asosiy atributlari. Tabiat va inson borlig’i
Borliq – falsafa kategoriyasi
   Borliq falsafaning predmeti. Ontologiya tushunchasi. Borliq kategoriyasi. Falsafa tarixida borliq
muammosi. Borliq masalasida falsafa va fan sintezi. Borliq tushunchasining etimologiyasi. Borliq
va yuqlik dialektikasi. Borliq shakllari: tabiat borlig’i, inson borlig’i, ma’naviy borliq, ijtimoiy
borliq, virtual borliq. Olamning paydo bo’lishi va evolyusiyasi. Yer tarixi. Insonning paydo bo’lishi
va evolyusiyasi.Birlamchi va ikkilamchi tabiatning o’zaro mushtarakligi. Tirik tabiat yoki hayotning
paydo bo’lishi. Hayotning paydo bo’lishi haqidagi falsafiy optimizm. Jonli narsalarning jonsiz
narsalarga bog’liqligi. Jonli narsalarning o’ziga xos xususiyatlari.

50
Falsafada substansiya va materiya muammosi
Substansiya muammosi. Substansiya va substrat tushunchasi. Falsafa tarixida substansiyaga
monistik, dualistik, plyuralistik yondashuvlar.Materialistik va idealistik monizm. Cubstansiyaning
xususiyatlari: o’zo’zini belgilash (o’z-o’zining sababchisi hisoblanadi, uni yaratib va yo’q qilib
bo’lmaydi); universallik (hyech narsaga bog’liq bo’lmagan, barqaror, o’zgarmas va mutlaq birinchi
negizni ifodalaydi); kauzallik (barcha hodisalarning
umumiy sababiy bog’liqligini o’z ichiga oladi); yagonalik (birinchi negizning yagonaligini nazarda
tutadi); yaxlitlik (mohiyat va mavjudlikning birligini ko’rsatadi).
Materiya shakllarining turli-tumanligi. Materiyaning tashkil topish darajalari. Geosentrik va
nogeosentrik moddiy tizimlar.Atributlarning umumiy mazmuni. Organik, noorganik va ijtimoiy
tizimlar. Dunyoning yaxlitligi va rang-barangligi. Dunyo birligining
fundamental asoslari. Dunyoning birligi haqidagi fan dalillari.Relyativistik kosmologiya. Olamning
birinchi relyativistik modeli.Kengayuvchi olam gipotezasi. Harakatdagi olam gipotezasi. Dunyoning
chekliligi va cheksizligi. Ekstensiv va intensiv cheksizlik. Potensial va aktual cheksizlik. Cheklilik
va cheksizlikning ziddiyati.