Ijtimoiy gumanitar fanlar va tillar

7-Mavzu: Kino – axborot madaniyatining muhim manbai ekanligi
Reja
1. Kino san’atining vujudga kelishi va uning ahamiyati.
2. Kinochilik sohasining rivojlanish jarayonlari.
3. Milliy kinochilik sohasi.

Kino tarixi 19-asr oxirida boshlangan kinotexnologiyalardan foydalangan holda yaratilgan tasviriy sanʼat turining rivojlanishi xronikasini oʻz ichiga oladi.

Kinoning badiiy vosita sifatida paydo boʻlishi aniq belgilanmagan boʻlsa-da, 1895-yil 28 dekabrda Parijda aka-uka Lyumyerlarning oʻnta qisqa metrajli filmlarining tijorat, ommaviy namoyishini prognoz qilingan kinematografik kinofilmlarning yutugʻi deb hisoblash mumkin. Bundan avval ham kinomotografiyada bu kabi ishlar boʻlgan, misol uchun aka-uka Skladanovkiylar kabi. Ular oʻzlari ishlab chiqqan Bioscop orqali 1895-yil 1-noyabrda Berlinda auditoriyaga pul evaziga kinoshou taqdim etishgan. Biroq ularda, sifar, moliyaviy koʻmak chidamlilik yoki Lyumerlar kabi kinomotografiya orqali butunjahon mufavvaqiyatiga erishish uchun aynan bir „omad impulsi“ni topa olishmaganligi orqali, oʻz ishlarini uddalay olmagan.
Keyinchalik shiddat bilan butun dunyo boʻylab kino ishlab chiqaruvchi kompaniyalar va studiyalar tashkil topa boshlaydi. Kinomotografiya birinchi oʻn yillikda yangilik sifatida tan olingan boʻlsa, keyinchalik u ommaviy koʻngilochar industriyaga aylandi. Eng qadimgi filmlar oq-qora rangda boʻlib, bir daqiqadan kamroq vaqt davom etgan, ovoz yozib olinmagan va doimiy kameradan olingan bitta kadrdan iborat boʻlgan.
Umumiy „kino tili“ning konventsiyalari yillar davomida tahrirlash, kamera harakati va kino hikoyalarida rol oʻynaydigan boshqa kinematografiya usullari bilan birga rivojlanib borgan.
Maxsus effektlar kinoda 1890-yillarning oxiridan boshlab paydo boʻla boshladi. Maxsus effektlar Georges Melièsning fantastik filmlari orqali ommalashgan. Koʻpgina effektlarni teatr spektakllarida qoʻllash imkonsiz yoki amaliy boʻlmagan va bular „kino sehri“ orqali amalga oshirilgan.
Texnik yaxshilanishlar filmlarga qoʻshimcha davomiylik (1906-yilda badiiy filmlar davomiyligi 60 daqiqaga yetdi), sinxronlashtirilgan ovoz yozish (1920-yillarning oxiridan boshlab asosiy oqimda ish boshlangan), rang (1930-yillardan boshlab) va 3D (1950-yillarning boshlarida boshlangan va 2000-yillardan boshlab ommalashgan). Filmlarga ovoz berish imkoni, filmlar orasidagi alohida titrlarni olib tashlash imkonini yaratdi. Bu orqali esa kinoshunoslar tomonidan filmni toʻliq hikoyaviy tarzda ovozlar bilan yozish imkonini yaratib berdi. Bu esa kino sanoatining ajralmas qismiga aylandi.
Ommabop yangi media, jumladan televidenie (1950-yildan boshlab), uy videosi (videokasetalar, disklar va h.k.) (1980-yildan boshlab) va internet (1990-yillardan boshlab) filmlarning tarqalishi va isteʼmoliga taʼsir koʻrsatdi.
Kino sanoati odatda yangi mediaga mos jozibador kontent, shuningdek, texnik innovatsiyalar (jumladan, keng ekranli (1950-yillardan beri asosiy oqim), 3D va 4D filmlar) va teatr tomoshalarini jozibador qilish orqali ajoyib filmlar bilan tomoshabinlarni lol qoldirishda davom etdi. Arzonroq va qulayroq ishlov beriladigan tizimlar (shu jumladan 8mm plyonka, video va smartfon kameralari) odamlarga har qanday maqsadda (jumladan, uy filmlari va video-art) turli xil sifatdagi filmlarni yaratishga imkon yaratib berdi. Biroq bunday uskunalarning texnik sifati, avvaliga, professional filmlarnikidan pastroq edi, lekin raqamli video va yuqori sifatli raqamli kameralar bilan bu muammo yaxshilandi.
Vaqt oʻtishi bilan raqamli ishlab chiqarish tobora mashhurlashib boraverdi, ayniqsa, 1990-yillardan boshlab real vizual effektlar va kompyuter animatsiyalarining rivojlanishi orqali kinosanoatda noodatiy va kreativ toʻliqmetrajli filmlarni ishlab chiqish imkoniyatlarini yaratib berdi.
Asta sekinlik bilan turli film janrlari paydo boʻla boshladi va vaqt oʻtishi bilan bu orqali darajadagi muvaffaqiyatlarga erishildi. Bunga misol tariqasida, qo'rqinchli filmlar (1890-yillardan boshlab), kinoxronikalar (1910-yillar va 1960-yillarning oxiri oraligʻida AQSh kinoteatrlarida keng tarqalgan), myuzikllar (asosiy 1960-yillardan beri) va pornografik filmlar (1970-yillarda oltin asrni boshdan kechirgan).
Kelib chiqishi
Filmdan sanʼat turi sifatida foydalanish oʻzining kelib chiqishini (ogʻzaki) hikoya qilish, adabiyot, teatr va tasviriy sanʼat kabi sanʼatdagi bir qancha oldingi anʼanalarga borib taqaladi. Kantastoriya va shunga oʻxshash qadimiy anʼanalar birin-ketin koʻrsatilgan yoki koʻrsatilgan tasvirlar seriyasi bilan hikoya qilishni birlashtirgan. Zamonaviy kino texnologiyasi paydo boʻlishidan oldin sanʼat yaratish uchun yorugʻlik va soyadan foydalanilgan. Kino prekursorlariga soya grafikasi, soya qoʻgʻirchoqlari, kamera-obscura va sehrli chiroq kiradi.
Soyali grafika va soyali qoʻgʻirchoq teatr namoyishlari oʻz tarixiga koʻra hikoyaviy va koʻngilochar harakatlardan iborat sanʼat asarlarini oʻz ichiga olgan. Uzoq Sharqda paydo boʻlgan deb taxmin qilingan sanʼat turi hikoyalarni yaratishda qoʻllar yoki narsalar tomonidan tushirilgan soyalardan foydalanilgan. Soya qoʻgʻirchoq teatri asrlar davomida Osiyoda, xususan Javada mashhur boʻlgan va oxir-oqibat Maʼrifat davrida Yevropaga tarqalgan.
16-asrga kelib oʻz chiqishlarini rivojlantirish uchun tomosha koʻrsatuvchilar kamera-obskura va shu kabi boshqa proeksiyalash usullariga oʻxshash usullar orqali, arvohlar tasvirini koʻrsatishni boshlashgan. 17-asrning ikkinchi yarmiga kelib, bu anʼana rivojlanib borgan va oʻlim, mahluqlar va boshqa qoʻrqinchli shakllarni „sehrli fonarlar“ orqali namoyish etishga kirilishilgan. Taxminan 1790-yillarda bu amaliyot fantasmagoriya deb nomlanuvchi multimedia sharpa-shou turiga aylandi. Ushbu mashhur shoular tomoshabinlarni mexanik slaydlar, orqa proyeksiyalar, mobil proyektorlar, superimpozitsiya, erituvchilar, jonli aktyorlar, tutun (ularga proyeksiya qilingan boʻlishi mumkin), hidlar, tovushlar va hatto elektr toki urishidan foydalangan holda hayratda qoldirib borishgan. Birinchi „sehrli chiroqlar“ avval boshida tomoshabinlarni qoʻrqitish uchun moʻljallangan boʻlsa-da, keyinchalik proyeksiyachilarning yutuqlari kengroq oilaviy auditoriyani jalb qilishi mumkin boʻlgan ijodiy va hatto maʼrifiy hikoyalar yaratishga imkon bergan. Yangi innovatsion usullar, xromatrop va boshqa usullardan foydalanish ikki tasvir oʻrtasidagi oʻtishlarni yaxshilash va hikoyani jonliroq va qiziqarliroq qilishga imkon yaratib bergan.
1833-yilda Jozef Plato, Maykl Faraday va Saymon Stampfer tomonidan stroboskopik g'ildiraklardagi stroboskopik effektlarni ilmiy oʻrganishi natijasida bir muncha vaqt Yevropaning bir qancha mamlakatlarida mashhur boʻlgan stroboskopik disk yoki fenakistiskop sifatida ham tanilgan Fantaskop ixtiro qilinishiga sabab boʻldi. Plato, Fantasmagoriyadan foydalanishni yanada rivojlantirish mumkinligini taxmin qiladi, Shtampfer esa rolizkli chiziqlar bilan davomiyligi uzunroq boʻlgan sahnalar yaratish tizimini, shuningdek, shaffof versiyani taqdim etadi (taxminlarga koʻra proyeksiya uchun moʻljallangan). Plato, Charlz Uitstoun, Antuan Klode va shu kabi bir necha shaxslar tomonidan voqeʼlikni toʻliqroq namoyish etish uchun stereoskop va fotografiyani uygʻunlashtirishga harakat qilishadi, ammo, oʻnlab yillar davomida kechgan bu tajribalar, taʼsir vaqtlari, aks ettirilgan yorugʻlik fotosensitiv kimyoviy moddalarga tushganda harakatlanuvchi obyektlarning xiralashishi kabi muammolarni keltirib chiqaradi.
28 dekabr Xalqaro kino kuni sifatida nishonlanadi. Aynan shu kuni 1895 yili Parijdagi kafelardan birining kichik xonasida aka-uka Lyumerlarning sinematografi birinchi namoyishi bo‘lib o‘tdi.
1895 yili parijliklarni Rojdestvodan so‘ng yana bir quvonchli voqea kutib turgandi – dunyodagi birinchi kinonamoyishi. Fransiya poytaxti ko‘chalarida bunga bir necha kun qolganda katta afishalar paydo bo‘ldi. Rasmlarda o‘rindiqlarga ega bo‘lgan kichik zal va undagi katta yoshdagi kishilar hamda bolalar tasvirlangan. Ular hayrat va quvonch bilan ekranlarga tikilib o‘tirishardi. Bu holat aka-uka Lyumerlarning sinematografi sabab yuz bergan.
28 dekabr kuni kishilar o‘zlari uchun yangi bo‘lgan bu so‘z nimani anglatishini tushunishdi. Kaputsinlar bulvaridagi 14-raqamli uyda joylashgan “Grand-kafe”da kishilar yig‘ilishdi. Kirish narxi - 1 frank. O‘sha kecha aka-uka Lyumerlar atigi 35 foiz tomoshabinni yig‘ishga muvaffaq bo‘lishdi. Biroq bir hafta o‘tib Lyumerlarning sinematografini ko‘rish istagida bo‘lganlar soni o‘n baravarga ortib ketdi. “Grand-kafe” oldida katta navbatlar paydo bo‘ldi.
Aka-uka Lyumerlar xonada oq to‘g‘ri burchakli polotno osib qo‘yib, qarama-qarshi devorda shtativdagi qutini joylashtirishdi – bu ular “kinematograf” deb atagan qurilma edi. Barcha tomoshabinlar o‘z o‘rinlariga joylashib olgach, chiroq o‘chirildi va polotno (ekran) nurga to‘ldi. Bir necha soniyalar o‘tib unda Liondagi Belkur maydonining surati tasviri paydo bo‘ldi. Undagi surat harakatga kelmadi, tomoshabinlar esa ularni aldashgan, deb hisoblashdi. Biroq aka-uka Lyumerlar qurilmalarini buray boshlagach, aravali ot yugura boshladi, u bilan esa barcha kishilar ham harakatga kelishdi.

„Oʻzbekfilm“ — eng eski va eng katta badiiy filmlar ishlab chiqaruvchi oʻzbek kinostudiyasi. Studiyaga 1925-yil asos solingan. Uning ilk nomi „Sharq yulduzi“ boʻlgan. 1936-yil „Oʻzbekfilm“ deb nomlangan. Ikkinchi jahon urushi yillarida studiya „Toshkent Kino Studiyasi“ deb nomlangan. 1958-yil nomi yana qaytadan „Oʻzbekfilm“ deb oʻzgartirilgan. Kino studiya shu kungacha 400 dan ortiq toʻla metrajli va 100 dan oshiq multiplikatsiya qilingan film chiqargan. „Oʻzbekfilm“ kinostudiyasi ishlab chiqargan mashhur filmlar qatoriga „Maftuningman“ (1958) va „Mahallada duv-duv gap“ (1960) filmlarini kiritish mumkin.

Oʻzbekfilm „Oʻzbekkino“ milliy agentligi tizimidadir. Dastlab 1925-yil 4-iyunda Toshkentda „Sharq yulduzi“ nomi bilan kinostudiya tashkil boʻlgan. Shayxontohurdagi Eshonqul madrasasi binosiga joylashgan. 20-yillarda „Ikkinchi xotin“, „Masjid gumbazlari ostida“, „Soyabon arava“, „Ravot qashqirlari“, „Chodira“ kabi filmlar ishlangan. 1925-26-yillar mobaynida 20 dan ortiq toʻla, 30 dan ortiq qisqa metrajli xronikal filmlar yaratilgan.
Tarixi
1930-yillar
1932-yil „Sharq yulduzi“ „Oʻzbekfilm“ nomini oladi. 1930-yil gacha filmlarni, asosan, oʻzbek xalqining milliy anʼanalaridan yiroq rus rejissorlari ishlagan. 30-yillardan Nabi Gʻaniyev mustaqil filmlar yarata boshlagan: „Yuksalish“, „Ramazon“, Sulaymon Xoʻjayev „Tong oldidan“, Yoʻldosh Aʼzamov „Qilich“ filmlarini ishladilar. Ular bilan yonmayon O. Frelix („Avliyo qizi“), N. Klado ("Bagʻdodda „amerika“ paxtasi", „Oʻlim qudugʻi“) lar ham faoliyat yuritgan. 1939-yil kinostudiyaga „Toshkent kinostudiyasi“ nomi berildi. Ikkinchi jahon urushi yillari Toshkentga evakuatsiya qilingan Ukraina, Belarus kinostudiyalari, „Mosfilm“, „Lenfilm“larning kelishi munosabati bilan „Birlashgan Toshkent kinostudiyasi“ (titrda „Toshkent kinostudiyasi“ deb yozilgan) nomi bilan yuritilgan. „Biz yengamiz“ (rejissor K. Yormatov, N. Gʻaniyev), „Dovyurak doʻstlar“ (N. Gʻaniyev), „Filmkonsert“ (Y. Aʼzamov), „Frontdagi doʻstlarga“ (K. Yormatov), „Besh respublika konserti“ (Z. Sobitov), „Aleksandr Parxomenko“, „Ikki jangchi“ (L. Lukov), „Nasriddin Buxoroda“ (Ya. Protazanov), „Uning ismi Suxe Bator“ (A. Zarxi, I. Xeyfits) kabi filmlar ishlandi.
1940-yillar
Urushdan keyingi yillar ekranga oʻzbek xalqi madaniyatining yutugʻi boʻlgan mumtoz „Tohir va Zuhra“ (1945), „Nasriddinning sarguzashtlari“ (1946, ikkalasining rejissori N. Gʻaniyev), „Alisher Navoiy“ (1947, K. Yormatov) filmlari ekranga chiqsi. 1947-52-yillar SSSR kinematografiyasi vazirligi buyrugʻiga binoan, birorta ham film ishlanmagan. Tanaffusdan soʻng ishlangan film „Paxtaoy“ (K. Yormatov) boʻldi.
1950-yillar
"Boy ila xizmatchi", „Qutlugʻ qon“ (L. Fayziyev), „Opasingil Rahmonovalar“, „Abu Ali ibn Sino“ (K. Yormatov), „Gulbahor“ (Y. Aʼzamov), „Stadionda uchrashamiz“ (Z. Sobitov) singari filmlar 50-yillar yaratildi. 1955-yil „Amirlikning yemirilishi“ nomli birinchi rangli badiiy film (rejissorlar L. Fayziyev, V. Basov) ekranga chiqdi. 1958-yildan Oʻzbekfilm yana hozirgi nomda. 1959-yilda Chilonzorda qurilgan yangi binoga koʻchib oʻtgan.
1960-yillar
60-yillar kinostudiyada mavzu jihatdan boy, badiiy yoʻnalishi ravon, asosiy qahramoni yoshlar boʻlgan filmlar ustunlik qildi. „Mahallada duv-duv gap“ (Shuhrat Abbosov), „Sinchalak“ (L. Fayziyev), „Laylak keldi, yoz boʻldi“ (Ali Hamroyev), „Surayyo“ (U. Nazarov), „Nafosat“, „Sevishganlar“ (E. Eshmuhamedov), „Sen yetim emassan“, „Toshkent — non shahri“ (Sh. Abbosov), „26 otilmasin“, „41-yil olmalari“ (R. Botirov), „General Rahimov“ (Z. Sobitov), „Oy borib, omon qayt“ (H. Fayziyev), „Nodirabegim“ (K. Yormatov), „Ulugʻbek yulduzi“ (L. Fayziyev), „Abu Rayhon Beruniy“ (Sh. Abbosov), „Oʻtgan kunlar“ (Y. Aʼzamov) va boshqalar shular jumlasidan. Kishilar xarakteri va oʻzaro munosabatlar, turmush tarzi va mehnatini koʻrsatuvchi filmlar yaratish kinostudiya ijodkorlari oldidagi asosiy vazifaga aylandi va uning natijasi oʻlaroq „Seni kutamiz, yigit“ (R. Botirov), „Umidimiz qushlari“, „Dahoning yoshligi“ (E. Eshmuhamedov), „Nodirabegim“ (K. Yormatov), „Shum bola“ (D. Salimov), „Mevazorlik ayol“ (A. Hamroyev) va boshqalar filmlar ekranga chikdi.
1980-yillar
80-yillarning oxiri, „qayta qurish“ yillari „Oʻzbekfilm“da yangi avlod rejissorlari ish boshladi: R. Malikov, A. Fatxullin, S. Nazarmuhamedov, Z. Musoqov, D. Davlatov, I. Ergashev va boshqalar shular jumlasidan.
„Alvido, gʻoʻr yoshligim“ (E. Eshmuhamedov), „Klinika“ (R. Malikov), „Boʻrilar“ (S. Nazarmuhamedov), „Siz kimsiz?“ (J. Fayziyev), „Soldat ertagi“ (Z. Musoqov), shaxsga sigʻinish sharoitidagi qahramonlar hayoti aks etgan „Tosh sanam“ (I. Ergashev), „Yovvoyi“ (Q. Kamolova) hamda hamkorlikda ishlangan „Muhabbat va nafrat“ (R. Botirov, J. Ristich), „Alibobo va qirq qaroqchi“, „Sevgi afsonasi“ (L. Fayziyev, U. Mehra) kabi filmlar suratga olindi.
Mustaqillikdan soʻng
Mustaqillikdan soʻng „Oʻzbekfilm“ning yangi tarixi boshlandi. Film mazmuni, qahramonlari va uslubida milliylik kuchaydi. „Voiz“ (Yu. Roziqov), „Yolgʻiz yodgorim“ (S. Nazarmuhamedov), „Chimildiq“ (M. Abzalov), „Dilxiroj“, „Oʻrtoq Boykenjayev“ (Yu. Roziqov), „Yodgor“ (X. Nasimov), „Qor ustidagi lola“ (E. Toʻychiyev, A. Shaxobiddinov) va boshqalar bunga misoldir. „Alpomish“ (H. Fayziyev), „Osmondagi bolalar“, „Osmondagi bolalar-2“ (Z. Musoqov), „Dev bilan pakana“ (J. Qosimov), „Fellini“ (N. Abbosov), „Qismat“ (A. Akbarxoʻjayev, A. Ismoilov), „Maqsad“ (R. Meliyev), „Men Terrorchi Emasman“ (Muhammad Ali Iskandarov) va boshqalar keyingi yillar mahsulidir.
Otamdan qolgan dalalar — yozuvchi Togʻay Murod qalamiga mansub ayni nomli badiiy asar asosida rejissyor Shuhrat Abbosov tomonidan 1997-yilda suratga olingan murakkab syujetli film.
Ushbu kinofilmda XIX asrning 60-yillardagi Qoʻqon xonligining Chor Rossiyasi tomonidan istilosi davri haqida hikoya qilinadi. Fargʻona vodiysida Jamoliddin ismli dehqon davom etayotgan qoʻzgʻolonning oldini olish maqsadida general Skobelev bilan koʻrishadi. Natijasiz tugagan muzokaralardan soʻng, u oilasini olib hozirgi Qirg'iziston hududiga koʻchib ketadi. Biroq, qochib ketish jarayoni tugamay turib, uning izidan tushgan hukumat askarlari uni qoʻlga olishadi. Ayoli esa oʻgʻlini dunyoga keltirib, oʻzi vafot etadi[4].
Keyinchalik, aynan oʻsha oʻgʻli Aqrab (Chayon) bosmachilarga qoʻshilib, oʻz vatani uchun kurashadi. Ammo, u oʻz niyatini amalga oshirmay turib, bolshevik askarlar uni otib oʻldirishadi. Otasi uchun qasd olishni oʻz oldiga maqsad qilib olgan Dehqonboy (Aqrabning oʻgʻli) tarix muallimi sifatida ishlaydi hamda biroz tinch hayot kechiradi. Shunga qaramasdan uni ham xalq dushmani sifatida Sibirga surgun qilishadi.
Kino sanʼati – kinematografiya ning texnik vositalar asosida shakllangan badiiy ijod turi; ekran sanʼatining muhim tarkibiy qismi; real borliqni aynan yoki badiiy-hujjatli obrazlar, multiplikatsiya vositalari yordamida suratga olish; kinofilmlarning omma orasida keng tarqalishi uchun xizmat qiladigan televideniye, videokasseta va videodisklarni ham oʻz ichiga oladi. Kino sanʼati kinematograf bilan bir vaqtda paydo boʻldi. Kinematograf esa fan va texnika taraqqiyoti bilan bogʻliq holda yuzaga keldi va asta-sekin zamonaviy iqtisod, sanʼat va madaniyatning eng zarur sohasiga aylandi.
Kino 1895-yil 28 dekabrda Parijda (ixtirochilar aka-uka O. va L. Lyumyerlar) yuzaga kelgan. Uning yuzaga kelishi, oʻz navbatida, insoniyatning badiiy madaniyati tarixida obyektiv qonuniyat bosqichi boʻldi. K. yeda adabiyot, teatr, tasviriy sanʼat va musiqa tajribalari, uning estetik jihatlari uygʻunlashtirilib, oʻziga singdirilgan holda voqelik oʻziga xos ifoda vositalarida fotogʻrafik tasvir orqali koʻrsatiladi. Kino sanʼatining ommani ijtimoiy-siyosiy va madaniy jihatdan tarbiyalashda, kishilar ongi, fikr va qarashlari, estetik did va histuygʻulari, umuman, maʼnaviy dunyosining shakllanishida gʻoyaviy-badiiy taʼsiri kuchlidir. Kino sanʼatining qaror topishida amerika kinorejissyori D. Griffitnit xizmatlari katta. Birinchi boʻlib, u yirik plan, parallel montaj, kengaytirilgan panorama kabi ifodali vositalarni qoʻllagan. Shuningdek, S. Eyzenshteyn, Ch. Chaplin, E. Shtrogeym, K.Dreyer, K. Vidor, R. Kler qabilar ham jahon kinosi rivojiga munosib hissa qoʻshdilar.
20-asrning 1-yarmida Kino sanʼatining janr tizimidan koʻproq komediya harakteridagi sarguzasht hamda qoʻrqinchli filmlar oʻrin oldi. 20-yillardan kinoda turli uslubiy izlanishlar boʻldi. Mas, „ekspressionizm“, „poetik kino“, „maxfiy kino“ harakati, „ochiq kino“ va boshqa
Keyinroq turli mavzular qatori kinohikoyalarga alohida eʼtibor berildi. Koʻproq maʼlum bir tarixni hikoya qiluvchi filmlar koʻpaydi. Urushdan keyingi yillar rivojlangan mamlakatlarning ilgʻor kinematografchilari ishlagan filmlar, ayniqsa, italiya neorealizmi ekran sanʼatining asosini tashkil etdi. 50-yillarning oxirlari Kino sanʼatida kino va televideniyening oʻzaro bir-biriga taʼsiri, bir necha soat davom etadigan filmlar ishlash kabi muhim oʻzgarishlar yuz berdi. Ayni bir vaqtda Kino sanʼati bilan bogʻliq teleekran ijodi paydo boʻldi va rivoj topdi.
Osiyo, Afrika, Lotin Amerikasi kabi koʻpgina mamlakatlarda yangi kinematografiyaning paydo boʻlishi, bir qator gʻarb davlatlarida oʻziga xos kinematografik maktablarning rivojlanishi kino mahsulotlarining xilma-xilligini taʼminladi. Kino sanʼati janr va uslub jihatdan boyidi. Ekran ijodida polifoniyaning turli shakllari qoʻllanila boshladi.
Rivojlangan mamlakatlarda eski janrlarning oʻziga xos qayta uygʻonish davri boshlandi. Birinchi navbatda, melodrama hamda kinematografik bayonda anʼanaviy shakllarning jonlanishi koʻzga tashlandi. Ayni vaqtda yangi televizion tizim (kabelli televideniye), yer yoʻldoshi orqali oʻzatiladigan koʻrsatuvlar, videomagnitofon, videokasseta, videodisklarning keng tarqalishi natijasida Kino sanʼatining rivojlanishi murakkablashdi.
Kino sanʼati asarlari yozuvchi-dramaturg, rej., aktyor, operator, rassom, kompozitor kabi ijodiy xodimlardan iborat jamoa mahsulidir. Kinoda rej. yetakchi rol oʻynaydi. Film yaratish 2 tomonni – ijod va ishlab chiqarishni oʻz ichiga oladi. Kino ishlab chiqarishning markazi – kinostudiya. Tayyor filmlar kinoprokat orqali tarqatiladi va ular kinoteatr, televideniyeda koʻrsatiladi. Ekran sanʼatining oʻziga xos ifoda vositalari bor: umumiy, oʻrta va yirik planda suratga olish, turli rakurslarda kameralar harakati, epizod va kadrlar montajining turli shakllari va boshqa Kino sanʼatining 4 asosiy turi mavjud: badiiy film, ilmiy-ommaviy kino, hujjatli kino va multiplikatsion kino. Shulardan badiiy film Kino sanʼatining asosiy turlaridan boʻlib, maxsus yozilgan ssenariy yoki qayta ishlangan badiiy adabiyot (hujjatli yoki badiiy proza, teatr dramaturgiyasi va boshqalar) asosida ijodning ijroviy vositalari yordamida real yoki toʻqima voqealarning bayon etilishi; ilmiy-ommaviy kino tomoshabinlarni tabiat va jamiyat hayoti, ilmiy kashfiyot va ixtirolar bilan tanishtiradi. Kino sanʼatining yana bir muqim turi – multiplikatsion kino. Eng keng tarqalgan shakllari rasmli va qoʻgʻirchokli filmlardir. Rassom chizgan rasmlar yoki maketlar, shuningdek, qoʻgʻirchoqlar harakatlantirilib kinotasmaga tushiriladi. Hujjatli kino – boʻlgan voqea va harakatlarni tasmaga tushiradi. Kino sanʼatining komediya, tarixiy, dramatik va sarguzasht filmlar kabi janrlari mavjud.
Oʻzbekistonda birinchi film 1897-yil „Eski joʻva“ maydonida koʻrsatilgan. 1908-yildan Toshkent, Samarqand, Qoʻqon va boshqa shaharlarda chet el filmlari namoyish etilgan. Oʻrta Osiyoda koʻrsatilgan kinolentalar, asosan, Amerika, Fransiyaning Sharq ekzotikasi tasvirlangan filmlaridan iborat boʻlgan. Oʻzbek milliy Kino sanʼati 20-asrning 20-yillarida vujudga keldi. Birinchi oʻzbek kinooperatori Xudoybergan Devonov oʻzining ilk hujjatli-xronikal filmlarida oʻzbek xalqining hayotini, urf-odatlarini, Xorazm manzaralarini aks ettirishga intilgan.

1924-yil rus-buxoro shirkati „Buxkino“, 1925-yil Toshkentda „Sharq yuldoʻzi“ (1936-yildan „Oʻzbekfilm“) kinofabrikasining tashkil boʻlishi oʻzbek Kino sanʼati rivojini boshlab berdi. Lekin milliy kadrlarning yetishmasligi natijasida studiyani tashkil etishga urinish va „Buxkino“ shirkati qoshida muntazam suratga olishni tashkillashtirish muvaffaqiyatsiz boʻldi. Toshkent studiyasiga hali kino sohasida yaxshi tanilmagan rus kino arboblarining kelishi, ularning kasbiy saviyasining pastligi haqiqiy milliy mazmundagi kinolar yaratishga yoʻl qoʻymasdi. Ular yaratgan filmlar faqat ekzotik va tashviqiy harakterda boʻlib, oʻzbeklar hayoti boʻzib koʻrsatilardi, oʻzbek ayollari rolini rus aktrisalari oʻynashi natijasida qahramonning ichki dunyosi, uning psixologik kechinmalari ochib berilmasdi [mas, „Oʻlim minorasi“ (rej. V. Viskovskiy), „Musulmon qiz“ (D. Bassaligo), „Ikkinchi xotin“ (M. Doronin) va boshqa]. Kino ishlashda milliy proza va dramaturgiyadan foydalanishdan bosh tortish, oʻzbek hayotini bilmaydigan rus mutaxassislarning oʻzlari yozgan ssenariylari asosida film yaratishi milliy kino uchun juda katta yoʻqotish boʻldi, oʻzoq yillargacha oʻz shakl-shamoyiliga ega boʻlolmadi, uning „oʻzbek milliy kinosi“ sifatida shakllanishiga oʻtib boʻlmas toʻsiq boʻldi.

Ovozsiz filmlarda berilgan mazmun tomoshabinga koʻproq Yevropa mutaxassislari nuqtai nazarini ifodaladi, chunki milliy anʼanalarni bilishdan yiroq mualliflarning asarlari shu ruxda yaratilgan edi. 20-yillar yaratilgan „Soyabon arava“ (O. Frelix), „Ravot qashqirlari“ (K. Gertel), „Makrli changal“ (V. Kozlov), „Chodira“ (M. Averbax) kabi filmlar shular jumlasidan.
Ovozli kinoning yuzaga kelishi oʻzbek Kino sanʼatining ham badiiy qiymatini oshirdi. Birinchi oʻzbek ovozli filmi „Qasam“ (1937, rej. A. Usolsev-Graf)da milliy aktyorlik madaniyati, oʻzbek hayoti va psixologiyasi mufassal aks etdi, ijtimoiy qarama-qarshiliklar asosiga qurilgan dramaturgiya namoyon boʻldi. Chunki barcha bosh rollarni oʻzbek aktyorlari oʻynagan edi. Lekin baribir asar ovozsiz kino davridagi eski kino madaniyati qoldigʻutridan xoli boʻlolmagani sababli oʻtmish va bugungi kun oʻrtasida arosatda boʻlib qoldi. Shu sababli, oʻsha davrda yaratilgan Groʻziya, Ozarbayjon filmlari kabi eng yaxshi filmlar darajasiga koʻtarila olmadi.
Oʻzbek kinosining muboshiri boʻlgan „Nasriddin Buxoroda“ (1943, rej. Ya. Protazanov) filmi xalq mavzusining haqiqiy imkoniyatlarini ochib berdi, tasviriy vositalar qatorini qanday chiroyli va ifodali qurish mumkinligini koʻrsatdi, yuqori darajadagi ijro uslubini oʻrgatdi. „Tohir va Zuhra“ (1945, rej. N. Gʻaniyev) filmi xalq ertaklari asosida yaratiladigan filmlar chegarasini „boʻzib“ oʻtgan holda tarixiy filmlar yaratishga asos soldi, milliy ruhdagi ifodali oʻyin imkoniyatlarining naqadar kengligini his etishga imkon berdi. Keyinroq yaratilgan „Alisher Navoiy“ (1947, rej. K. Yormatov) filmining yaratilishiga „Tohir va Zuxra“ kinosi muhim poydevor boʻlib xizmat qildi. Shuningdek, „Boy ila xizmatchi“, „Qutlugʻ qon“ (1953, 1957, rej. L. Fayziyev), „Shohi soʻzana“ (1954, A. Beknazarov) kabi badiiy asarlar ekranlashtirildi.

Oʻzbek kinosida yoshlarda zamon talablariga yangicha qarash shakllandi, eski qolip va taxminlardan oʻzoqlashdilar, dunyoga shoirona nazar tashlash imkoniyatlari namoyon boʻldi. Shu bilan birga hayot faqat sevish, xursandchilik qilish, qahvaxonalarda raqsga tushish, chiroyli kiyinishdan iborat deb bilgan shaharlik yigit va qizlar uchun tarbiyaviy ahamiyatga ega boʻlgan filmlar ham oʻzbek ekran sanʼatiga yangi bir sahifa boʻlib kirib keldi. Bu, ayniqsa, rej. E. Eshmuhamedov ijodida ["Nafosat" (1966), „Sevishganlar“ (1969) va boshqa] yaqqol koʻzga tashlandi. „Maftuningman“ (1958, Y. Aʼzamov), „Mahallada duv-duv ran“, „Sen yetim emassan“, „Qalbingda quyosh“, „Toshkent – non shahri“ (1960, 1962, 1966, 1967, rej. Sh. Abbo-sov), „Sinchalak“, „Ulugʻbek yuldoʻzi“, „Natashaxonim“ (1961, 1965, 1966, rej. L. Fayziyev), „Oʻtgan kunlar“ (1969, rej. Y. Aʼzamov)va boshqa filmlar shular jumlasidan.

Milliy kino ijodkorlarining tashkiliy va ijodiy ishlar, toʻplangan tajribalarni yangicha koʻz bilan koʻrib chiqishi, ekran sanʼatiga talabchanlikni oshirishi natijasi oʻlaroq tarixiy-inqilobiy filmlar („Qora konsulning halokati“, rej. K. Yormatov; „Yettinchi oʻq“, A. Hamroyev va boshqalar) bilan bir qatorda zamonaviy mavzuda ham bir qancha filmlar ishlandi: „Shiddat“ (rej. U. Nazarov), „Yoz yomgʻiri“ (A. Qobulov), „Falokat oyoq ostida“ (3. So-bitov), „Sevgi fojiasi“ (Sh. Abbosov), „Alangali soʻqmoqlar“ (Y. Aʼzamov), „Seni kutamiz, yigit“ (R. Botirov), „Achchiq danak“, „Oʻzganing baxti“ (Q. Kamolova), „Inson qushlar ortidan boradi“ (A. Hamroyev, Dehli xalqaro kinofestivalida „Kumush tovus“ mukofotini olgan, 1976), „Chinor ostidagi duel“ (M. Abzalov) va boshqa Shuningdek, buyuk allomalar hayoti haqida soʻzlovchi „Nodirabegim“ (rej. K. Yormatov), „Abu Rayhon Beruniy“, „Olovli yoʻllar“ (Sh. Abbosov) hamda „Zulmatni tark etib…“ (Y. Aʼzamov), „Shum bola“ (D. Salimov) va boshqa
Oʻzbek kinosi izlanishlarni kengaytirishga, jamiyatda sodir boʻlayotgan ijtimoiy jarayonlarni yanada chuqur va yorqin ifodalovchi kinolentalar yaratishga intildi. Ekran son va sifat jihatdan yana bir pogʻona koʻtarildi, janrlar esa shakl va mazmun jihatdan kuchaydi, ularning xilma-xilligi oshdi, qolipga tushib qolgan odatiy mazmunlardan qochish sezildi.
„Alibobo va qirq qaroqchi“ (rej. L. Fayziyev, U. Mehra), „Mana oʻsha yigit qaytib keldi“ (R. Botirov), „Oltin junli qoʻy terisi“, „Uygonish“ (L. Fayziyev), „Boʻysunmas“ (A. Qobulov), „Qiyomat qarz“ (U. Nazarov), „Dahoning yoshligi“, „Karaxtlik“ (E. Eshmuhamedov), "Parol „Regina“ mehmonxonasi" (Y. Aʼzamov), „Armon“, „Suyunchi“, „Kelinlar qoʻzgʻoloni“, „Maysaraning ishi“ (M. Abzalov), „Orzular ogʻushida“ (F. Zaynutdinov) va boshqa filmlar estetik sifatini ustunligi va yangi-yangi shakllari bilan ajralib turadi.
Keyingi 10 yillikda milliy Kino sanʼati rivojida keskin burilish davri boʻldi. Qiziqarli filmlar yaratgan M. Abzalov, 3. Musoqov, Yu. Sobitov kabi rej. larning filmlari zamon muammolari, yoshlar hayotining eng ogʻriq jabhalariga qaratildi, uslublar xilma-xilligi taʼminlandi.

„Tongga qadar“ (Yu. Azimov), „Ajdodlar ovozi“ (F. Shermuhamedov), „Ketma“ (J. Ishoqov, R. Saʼdullayev), „Sevgi qurbonlari“ (A. Ismoilov) kabi filmlar eʼtiborga molikdir. 1996-yil milliy kino uchun yangi muhim sana nuqtasi boʻldi. Vazirlar Mahkamasining 1996-yil 12-iyul 247-qaroriga asosan, „Oʻzbekkino“ davlat aksionerlik kompaniyasi tashkil boʻldi. Farmon oʻzbek kinosini yangi izlanishlar, zamon bilan hamnafas boʻlish vazifalariga undadi, tomoshabinni jalb qila bilish yoʻllarini topishga, oʻz-oʻzini pul bilan taʼminlash, yangi texnik jihozlar bilan qurollanishga majbur etdi. Farmon natijasi oʻlaroq, „Kenja qiz“ (R. Kubayeva), „Atrof oppoq qor bilan qoplangan“ (Q. Kamolova), „Yuldoʻzimni ber osmon“ (F. Davletshin), „Buyuk sohibqiron“ (I. Ergashev, B. Sodiqov), „Otamdan qolgan dalalar“ (Sh. Abbosov), „Margʻiyona“ (H. Fayziyev), „Oʻtgan kunlar“ (M. Abzalov, H. Fayziyev), „Piyoda“ (R. Malikov), „Yaratganga shukur“ (Z. Musoqov), „Sevgi“ (I. Ergashev), „Yolgʻiz yodgorim“ (S. Nazarmuhamedov), „Tilsimoy – gʻaroyib qizaloq“ (M. Boymuhamedov) kabi yangicha talqindagi filmlar yuzaga keldi.

Hozirgi kunda kinoning ijtimoiy nufoʻzi oshdi, mavzu doirasi kengaydi, mahalliy yozuvchilar asarlarining koʻpayishi koʻzga tashlanadi. Folklor, tarixiy, zamonaviy va falsafiy mavzular qayta ishlab chiqildi. „Ayollar saltanati“ (Yu. Roziqov), „Chayongul“ (S. Nazarmuhamedov), „Parimomo“ (M. Rajabov), „Oyijon“ (Z. Musoqov) va boshqa keyingi yillarning eng yaxshi filmlaridir.
Badiiy kinoni jaxrnga tanitgan, oʻzbek kinosining asoschisi Nabi Faniyev, xalq artisti Komil Yormatovlar ijodi oʻzbek kinosi tarixining yorqin sahifalari boʻlib qoladi. Shuningdek, Y. Aʼzamov, Sh. Abbosov, L. Fayziyev, 3. Sobitov, R. Botirov, A. Hamroyev, A. Qobulov, Q. Kamolova, 3. Musoqov, I. Ergashev, H. Fayziyev kabi rej. va H. Fayziyev, A. Pann, M. Krasnyanskiy, A. Mukarramov, M. Penson, D. Fatxullin, A. Ismoilov, L. Travitskiy, D. Abdullayev singari operatorlarning milliy kinoning kamol topishida va jahon kino sanʼati katoridan oʻrin olishida xizmatlari beqiyosdir.
Oʻ. Alixoʻjayev, Sh. Ergashev, R. Saʼdullayev, M. Rajabov, T. Shokirova, R. Adashev, D. Qambarova, B. Zokirov, D. Egamberdiyeva va boshqa eng yaxshi kino aktyorlardir.
Oʻzbekistonda „Oʻzbekfilm“dan tashqari „Vatan“, „Imon“, „Inson“, „Yogʻdu“, „Dostonfilm“, „Samarqandfilm“, „Shod“, „Yuldoʻz“ singari kinostudiyalar ishlab turibdi (2002).
Oʻzbek hujjatli kinosi, asosan, 30-yillardan boshlangan. F. Nazarov, N. Gasilov, V. Timkovskiy, K. Alikayev, M. Kovnat, N. Gʻaniyev, Y. Aʼzamov kabilar hujjatli kinoning dastlabki yillarida koʻtarinki ruh bilan ishladilar va maʼlum muvaffaqiyatlarga erishdilar. „Ishlab chiqarishda jismoniy tarbiya“ (rej. Y. Aʼzamov), „Ajoyib ish“ (N. Gʻaniyev), M. Qayumov suratga olgan „Oʻzbek paxtakorlarining gʻalabasi“, „Oʻzbek xalqining bayrami“ (Sh. Zohidov, O.Tursunov bilan hamkorlikda), „Katta Fargʻona kanali“, „Kuchli oqim“ filmlari yuqori baholandi. Ayniqsa, „Toshkent toʻqimachilar kombinata“ (1938) filmi Nyu-Yorkda oʻtkazilgan jahon koʻrgazmasida Oltin medalga sazovor boʻldi.
Urush yillari „Frontdagi doʻstlarga“ (rej. K. Yormatov), „Frontga sovgʻa“ (S. Muhamedov, Y. Aʼzamov), „5 respublika konserti“ (A. Speshnev, Z. Sobitov) kabi badiiy-hujjatli filmlar ishlandi.
Urushdan keyin hujjatli kino ijodkorlari gʻayrat va shijoat bilan oldinga yangi qadam tashlash bilan ijodini boshladi. „Toʻrt darvozali shahar“, „Oʻzbekistonimizga keling“, „Insoniyatning besh qoʻli“, „Farhod chiroqlari“ (hammasining rej. i M. Qayumov), „Sovet Oʻzbekistoni“ (K. Yormatov) singari kinoyilnomalarning yorqin va hayotiy kinotasmalari yaratildi.
Keyinchalik yaratilgan hujjatli filmlarda Oʻzbekistonda qurilayotgan zavod va fabrikalar, GESlar, qoʻriq yerlarning oʻzlashtirilishi, fan va sanʼat fidoyilari hayoti va ijodi, sanoat yutuqlari, yirik xalqaro musobaqalar oʻz aksini topdi: „Bahordan bahorgacha“, „13 qaldirgʻoch“, „Zilzila“ (M. Qayumov), „Oʻqituvchi“ (N. Ataullayeva), „Oʻzbekiston gazi va kimyosi“ (N. Rahimboyev), „Moviy olov kishilari“ (R. Grigoryev), „Yoʻlda va ona yurtda“, „Ashurov voqeasi“, „Ochiq aytganda“, „Izlanish davom etmokda“ (hammasining rej.i T. Nodirov) va boshqa shular jumlasidan.
M. Qayumovning koʻp yillik ijodi oʻzbek hujjatli kinosi tarixida alohida bir sahifa boʻlib qoladi. U bilan yonma-yon ijod qilgan Sh. Zohirov, T. Nodirov, A. Saidov, O. Tursunov, N. Ataullayeva, P.Rasulov, M.Arabov, A.Yoqubov, N.Rahimboyevlarning ham hujjatli kino ravnaqida xizmatlari katta.
Soʻnggi yillarda oʻzbek hujjatli kinosi oʻzini ancha oʻnglab oldi, mavzular doirasi kengaydi, hayot bilan hamnafas filmlar yaratildi. Katta avlod oʻrnini yangi yosh rej., operator, ssenariychi va boshqa mutaxassislar egalladi. „Sharof Rashidov“, „Abdulla Qodiriy“, „Ogʻriq“ (Davron Salimov), „Islom Karimov. 21-asr boʻsagʻasida“ (Sh. Qurbonboyev), „Oʻzbekiston bahori“ (Sh. Qurbonboyev, E. Xachaturov), „Oʻzbekiston oltini“ (N. Mahmudov), „Non“ (Gʻ. Shermuhamedov), „Jahonga yoʻl“ (Sh. Maxmudov), „Oʻzbekiston qurolli kuchlari“, „Fitrat“ (Gʻ. Shodmonov) va boshqa keyingi yillardagi eng yaxshi filmlardir. Zamonaviy hujjatli kino rivojida Davron Salimov, B. Moʻzaffarov, Sh. Mahmudov, Sh. Qurbonboyev qabilarning oʻrni alohida (yana qarang [[Hujjatli kino).
Multiplikatsion kino Oʻzbekistonda 60-yillardan boshlandi. Respublikada birinchi qoʻgʻirchoq film ijodkori Yu. Petrov boʻldi. „6x6 kvadratida“ nomli birinchi filmni (Damir Salimov bilan hamkorlikda) yaratdi. Keyinchalik yaratilgan „Sehrli sandiq“ (Damir Salimov), „Rahim va qoʻngʻiz“ (Q. Kamolova), „Qishki ertak“ (3. Royzman), „Shahar qurbaqalari“ (A. Akbarxoʻjayev), „Sehrli samovar“ (M. Maxmudov), „Olma haqida ertak“ (N. Toʻlaxoʻjayev) kabi multfilmlarda turli mavzular yoritildi.
Keyingi oʻn yillikda turli janrlarda yaratilgan multiplikatsion filmlar keyingi davr rivojini taʼminladi. „Bahrom va Dilerom“, „Qoziq“ (rej. M. Mahmudov), „Yangi koʻhna ertak“ (S. Murodxoʻjayeva), „Daladagi chechaklar“ (N. Toʻlaxoʻjayev), „Yanchar quyon“ (D. Vlasov), „Yangi shoxcha va ba-hor yomgʻiri haqida“ (S. Silka) va boshqa shular jumlasidan. Yana q. [[Multiplikatsion kino.
„Oʻzbekfilm“da koʻp yillardan buyon jahonning eng yaxshi filmlarini oʻzbek tiliga tarjima qilib, oʻzbek tomoshabiniga yetkazuvchi dublyaj guruhi xizmat qilib kelmokda. Bu sohaning asoschilari va faol ishtirokchilaridan Q. Mirmuhamedov, M. Gʻaniyev, S. Saidov, B. Haydarov, S. Iskandarov, J. Obidov, V. Kutyukov, A. Sharapovlarni koʻrsatish mumkin.
Kino sanʼati masalalari bilan Sanʼatshunoslik ilmiy tadqiqot instituti shugʻullanadi. Kino ijodkorlari N. Gʻaniyev nomidagi kinotexnikum va Toshkent Sanʼat intida tayyorlanadi. Oʻzbekiston kino arboblari birlashmasi (1962—96-yillarda Oʻzbekiston kinematografchilar uyushmasi), 1966-yildan Kinochilar uyi, 1972-yildan Kino sanʼati muzeyi ishlab turibdi.