Ijtimoiy gumanitar fanlar va tillar

O‘ZBKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
URGANCH INNOVATSION UNIVERSITY
NODAVLAT TA’LIM MUASSASASI
“IJTIMOIY – GUMANITAR FANLAR VA TILLAR”
KAFEDRASI

“TASDIQLAYMAN”

UrIU “Ijtimoiy-gumanitar fanlar

va pedogogika” fakulteti dekani
____________PhD.B.Satimov
______________ 2023-yil

“MEDIASAVODXONLIK VA AXBOROT MADANIYATI”

FANIDAN
O‘QUV – USLUBIY MAJMUA
URGANCH – 2023

Mazkur o‘quv-uslubiy majmua O‘zbekiston Respublikasi Oliy ta’lim,fan va innovatsiyalar vazirligi Urganch innovatsion university Kengashi tоmоnidan 2023-yil ___-___________ da tasdiqlangan o‘quv fan dasturiga asоsan 1-2 kurslar uchun ishlab chiqilgan.

Tuzuvchilar Z.Abdrimov
U.Ismailov


Taqrizchi PhD S.Babajanov

O‘quv-uslubiy majmua Urganch innovatsion university Kengashining 2023-yil ___-___________ dagi qarori bilan tasdiqlangan.

UrIU “Ijtimoiy-gumanitar fanlar va tillar”
kafedrasi mudiri _____________ U.Mahmudov


1-Mavzu: Media savodxonlik va axborot madaniyati fanining predmeti va jamiyat taraqqiyotidagi o‘rni
Reja
1. Media savodxonlik va axborot madaniyati tushunchasi evolyutsiyasi va dialektikasi.
2. Muloqot va ma’lumot tushunchasining uzviyligi va o‘ziga xosligi.
3. Aloqa va axborotning inson hayotidagi o'rni, mazmuni va ma'naviy ehtiyoji.
4. Mediasavodxonlik va axborot madaniyati kommunikativ vosita va foydalanish usullari sifatida.
1.1. Media savodxonlik va axborot madaniyati tushunchasi evolyutsiyasi va dialektikasi.
Tabiat va jamiyatdagi har bir evolyutsion jarayon insoniyat tarixining muhim qismi sifatida insoniyatni o‘zi haqidagi tarixiy haqiqatni topishga yaqinlashtiradi. Shu ma’noda u еrning yaratilish tarixi, hayvonot olami va o‘simlik dunyosining o‘zaro bog‘liqligidan dunyoning yaratilishi bilan bog‘liq muhim yangilikni tadqiq qiladi.
Mediasavodxonlik va axborot madaniyatining hayotimizga chuqur kirib borishi tufayli axborot hajmi ham oshdi va bunday global jarayonda ommaviy demokratik muloqotning eng yaxshi kafolati hisoblanadi. Muloqotning bu turi inson huquqlarini amalga oshirishning asosiy omili hisoblanadi.
Binobarin, dunyodagi barcha voqea va hodisalar u yoki bu tarixiy manbaga o‘ziga xos tarzda oydinlik kiritishi va ayni paytda muhim tarixiy ma’lumotlarning ochilishi uchun sabab bo‘lishi mumkin. O‘tmish tarixi, ijtimoiy va gumanitar fanlarni o‘rganishda falsafa, madaniyatshunoslik, etnologiya, etnografiya, san’atshunoslik, sotsialogiya va boshqa shu kabi fanlar еtakchilik qilmoqda. Biroq, mohiyatiga ko'ra, bu fan tarixining muhim tarkibiy qismidir. Tarixiy manbalarga murojaat qiladigan bo‘lsak, ibtidoiy odam o‘z fikrini o‘zi o‘ylab topgan turli belgilar va tasvirlar yordamida ifodalashga harakat qilganligini bilib olamiz. Inson hayotida muhim ahamiyatga ega bo'lgan til, yozuv va muloqot shakli shu tarzda paydo bo'lgan degan argument bor. Agar biz tilning tarixi va evolyutsiyasi haqida fikr yuritmoqchi bo‘lsak, uni ilmiy jihatdan o‘rganishimiz kerak.
Jahon tarixida ibtidoiy tasviriy sanʼat, ayniqsa, gʻorlar devorlariga turli tasvirlarni yozish paleolit davriga toʻgʻri keladi, Markaziy Osiyodagi gʻor va qoyalarga chizilgan rasmlar esa mezolit davriga mansub. Markaziy Osiyoning togʻli hududlarida keng tarqalgan qoyatosh rasmlari ishlov berish usuliga koʻra ikki turga boʻlinadi. Ularning ba'zilari bo'yoq (oxra) bilan chizilgan rasmlar (petrogliflar), ikkinchi turi o'yilgan va ishqalangan.
Biroq til, nutq, yozuv va uning muhim elementlari inson evolyutsiyasida ahamiyat kasb etish bilan birga millionlab yillar davomida shakllangan va shakllanmoqda. Til jamiyat boyligi boʻlib, u jamiyat aʼzolarining oʻzaro munosabatlarini amalga oshiradi, insonning moddiy va maʼnaviy hayotida sodir boʻlayotgan barcha hodisalar haqida bilimlarni toʻplaydi, ular haqida hisobot beradi.
Til - belgilar tizimi va ularni bog'lash usullari, u fikr, his-tuyg'u va irodani ifodalash vositasi bo'lib xizmat qiluvchi muloqot vositasidir.
Til yordamida biz dunyoni o'rganamiz, undagi o'rnimizni aniqlaymiz. Ob'ektlar yoki hodisalar to'g'risidagi ma'lumotlarni qabul qiluvchi va qayta ishlaydigan odamlar endi ular bilan emas, balki ularning belgilari, tushunchalarning belgilari bilan til yordamida ishlaydi.
Milliy til mavjudligining quyidagi shakllari ajratiladi:
Xalq tili - so‘zlashuv nutqining lingvistik vositalari majmui adabiy til me’yorlarini buzadi. Xalq tiliga fikrning qo'pol, qisqartirilgan ifodasi uchun ishlatiladigan til hodisalari (so'zlar, grammatik shakllar, iboralar, talaffuz xususiyatlari) kiradi. Xalq tili hech qanday geografik joy, ijtimoiy guruhga bog'liq emas. Bu adabiy me’yorlardan еtarlicha bilimga ega bo‘lmagan, adabiy va adabiy bo‘lmagan me’yorlar o‘rtasidagi farqni bilmaydigan milliy tilda so‘zlashuvchilarning nutqidir.
Hududiy lahjalar - ma'lum bir hududda qo'llaniladigan til shakllari. Bular faqat og'zaki nutqda mavjud bo'lgan tilning arxaik va tabiiy shakllaridir. Rus tilida uchta dialekt mavjud: janubiy rus, markaziy rus, shimoliy rus. Ularning har biri o‘ziga xos fonetik, leksik, grammatik xususiyatlarga ega.
Jargonlar - bu umumiy kasb bilan birlashgan yoki har qanday asosda alohida guruhlarni tashkil etuvchi odamlarning nutqi: ijtimoiy, yosh, qiziqish. Yoshlik jargoni, jinoiy jargon, muxlislar, kollektorlar jargonlari va boshqalar bor. Jargon - bu sirli til, uni faqat tor doiradagi ishtirokchilar biladi.
Adabiy til – matbuot, fan, davlat idoralari, ta’lim, radio, televideniyeda qo‘llaniladigan milliy tilning eng oliy shaklidir. U inson hayoti va faoliyatining turli sohalariga xizmat qiladi: siyosat, madaniyat, fan, ish yuritish, qonunchilik, kundalik muloqot, xalqaro aloqa. Bu butun xalqning tili, u milliy tilning boshqa turlaridan ustun turadi.