Ijtimoiy va iqtisodiy geografiya

2.1. Transport vositalari va ularga bog'liq muammolar
Tashqi iqtisodiy aloqalar va transport. 2000 yil Sirdaryo viloyatining tashqi savdo aylanmasi 83,1 mln. AQSh dollari, shundan eksport xajmi 49,7 va import 33,4 mln. dollarga teng bo’ldi. Uning aksariyati MDX mamlakatlari va boshqa xorijiy mamlakatlar bilan olib borilgan savdo-sotiqqa to’g’ri keldi. Shuningdek, qo’shma korxonalarning eksport xajmi 0,1, import xajmi esa 1,8 mln. AQSh dollarini tashkil etgan.
Sirdaryo viloyati hududidan Toshkentni, mamlakatimiz janubiy va markaziy rayonlarini Farg’ona vodiysi bilan bog’laydigan Toshkent-Sirdaryo-Guliston-Xovos- Farg’ona vodiysi, Toshkent-Sirdaryo-Jizzax-Samaqand-Qarshi-Termiz temir yo’llari o’tadi. Bundan tashqari, viloyatda ichki aloqalarini ta’minlashga xizmat qiluvchi transport tizimi ham rivojlanmoqda. Bu o’rinda Sirdaryo — Gagarin — Do’stlik — Paxtakor — Jizzax temir yo’li hamda viloyatni Toshkent bilan bog’lovchi temir yo’lning elektrlashtirilganligi katta ahamiyatga ega.Iqtisodiyotning hududiy tarkibi. Guliston — viloyat sanoat ishlab chiqarishida etakchi mavqega ega va ma’muriy markaz hisoblanadi. Sanoat mahsulotining 23,1 foizi shu shaxar zimmasiga to’g’ri keladi. 1896 yilda bu erda, Toshkent — Krasnovodsk temir yo’lining qurilishi boshlangan paytda, bugungi Guliston o’rnida kichik Achchiqquduq qishlog’i bor edi. 1905 yilda u Mirzacho’l stantsiyasi deb atala boshlandi. Hozirgi paytda Gulistonda bir necha engil va oziq-ovqat sanoat korxonalari mavjud. Bundan tashqari, shaxarda qurilish materiallari kombinati, tikuvchilik fabrikasi ishlab turibdi.Yangier shaxri rivojlanish darajasiga ko’ra ikkinchi o’rinda. Mazkur shaxar 1956 yili tashkil etilgan. Toshkent — Xovos temir yo’li, Katta O’zbekiston trakti bo’yida, Janubiy Mirzacho’l kanali yoqasida joylashgan. Bu shaxarda qurilish materiallari, paxta tozalash va un sanoatining kelajakda yanada rivojlanishi uchun barcha sharoitlar etarli. Hozirda jami viloyat sanoat mahsuloti xajmining 3,6 foizi Yangier shaxriga to’g’ri keladi (2000 yil).
Tumanlardan Sirdaryo, Sayxunobod, Oqoltin sanoat va qishloq xo’jaligi mahsulotlari etishtirish bo’yicha nisbatan yaxshi rivojlangan. Ayni chog’da bu ko’rsatkichlar Mirzaobod, Mehnatobod va Guliston tumanlarida sust darajada.Sirdaryo viloyati mamlakatimizda xorijiy sarmoyalarni jalb etish va shu asosda qo’shma korxonalar qurish borasida ancha orqada. Ammo viloyat tumanlarini ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish uchun tegishli imkoniyatlar mavjud.
Mirzachul fizika-geografik okrugi Sirdaryo daryosi va Arnasay ko'li o'rtasida joylashgan. Shimolda u Qozog'iston, Janubi-Sharqda Tojikiston, g'arbda Qizilqum bilan chegaradosh. Okrugning janubi va janubi-g'arbida Turkiston, Marguzar va Nurota tog ' tizmalari joylashgan. Ularning Shimoliy qiyaliklari Mirzachul, Janubiy qiyaliklari esa O'rta Arafshan okrugiga tegishli. Okruglar chegarasi silliq suv bo'linmalari bo'ylab o'tadi.Relyef, geologik tuzilish va minerallar Mirzachul fizika-georgafiya okrugining relyefi turlicha. Uning hududi asta-sekin shimoldan va shimoli-g'arbdan janubga va janubi-sharqqa ko'tariladi. Mirzachul tekisligi (och cho'l) bilan chegaradosh tog'lar janubdan paleozoy erasida gertsin burmasi davrida ko'tarilgan. Bu davrda okrugning tekislik qismi suv ostida bo'lgan. Mezozoyda tog'lar qulab tushdi, pasayib ketdi va natijada hosil bo'lgan tekislik dengiz bilan qoplandi. Alp tog'lari qurilishi paytida okrugning janubida tog'lar yana ko'tarildi, dengiz tekislik qismidan ham orqaga chekindi.Okrugning tekislik qismi shimoli-g'arbga burilgan va o'rtacha balandligi 250300 m.Shimoliy-g'arbiy chekkasi 260 m, janubi-Sharqiy chekkasi 350 m, Sirdaryo sohilida 250 m. okrugning Janubiy tog'lari poyiga yaqin tekislik balandligi 450530 m
ga etadi. Turkiston silliqligidan shimoli-g'arbda Marguzar tog'lari joylashgan. Tog'larning o'rtacha balandligi 1 5002 000 m.ularning eng baland nuqtasi okean sathidan 2 621 m.Marguzar tog'lari va Turkiston silsilasi o'rtasida Sanzor vodiysi joylashgan. Uning shimoli-Sharqiy qismi juda tor (120-130 m) va deyiladi Amir Temur darvozasi. Nuratau tog'lari Amir Temur darvozasidan g'arbda ko'tariladi. Ularning okean sathidan o'rtacha balandligi 10001500 m, eng baland nuqtasi Hayatboshi cho'qqisi 2 169 m.Nurota tog'larining Sharqiy qismi Koytash deb nomlanadi. Ularning etaklarida Pistalitau va Baliqlitau tog'lari joylashgan bo'lib, ularning balandligi 500-580 m bo'lib, ular ko'plab saylar tomonidan ajratilgan.
Turkiston va Nuratin tog'lari asta - sekin pasayib, Mirzachul tekisligiga o'tadi. Uning Markaziy qismida Arnasay ko'liga yo'naltirilgan eski Sirdaryo—Sardoba, Jetisay, Shuruzyak kanallarining sayoz tushkunliklari mavjud. Ushbu kanal shaklidagi pastliklar orasida Bayaut, Mirzaobod, Mirzachul, Yerjar tepaliklari joylashgan. Och cho'lning shimoli va shimoli-sharqida Sirdaryoning uchta terrasi joylashgan bo'lib, ularning har birining nisbiy balandligi 2-3 m.
Mirzachul okrugi foydali qazilmalarga boy emas. Foydali qazilmalardan marmar, asbest, ohaktosh, polimetall rudalari, tuzlar va boshqalar uchraydi.
IQLIM, SUV, TUPROQ, O'SIMLIK VA HAYVONOT DUNYOSI
Iqlim. Sirtning geografik joylashuvi va tuzilishi Mirzachul okrugining iqlim shakllanishiga sezilarli ta'sir ko'rsatadi. Shimoliy Arktika va Sibirdan sovuq va quruq havo massalari okrugga to'sqinliksiz kirib boradi. Janubda bu havo massalari Turkiston tizmasi tomonidan kechiktiriladi, buning natijasida qishda harorat pasayadi. Yanvar oyida o'rtacha harorat -1°...-3°C , ba'zida -30°gacha sovuq bo'ladi...-35°S.Yozda termal depressiyaning ta'siri bor, umuman olganda, u Mirzachulda uzoq, issiq va quruq. Iyul oyida o'rtacha harorat +26°...+ 28°C, ba'zi kunlarda +44°gacha ko'tarilishi mumkin...+45°S.
Mirzachul okrugining tekislik qismida yillik yomg'ir miqdori 200350 mm, tog'larda ko'proq yomg'ir yog'adi. Turkiston silliqligining Shimoliy qiyaligida 600 mm dan ortiq. tog'larda kuchli qor yog'adi, qor qoplamasi qalinligi 50 sm dan 1 m gacha yetadi.Okrugning tekis qismida yiliga 250 mm yomg'ir yog'ishi bilan bug'lanishning potensial darajasi 10001200 mm ni tashkil qiladi.shuning uchun bug'lanish namlanishdan 44,5 baravar ko'p.Suv. Mirzachuldagi asosiy va eng katta suv manbai Sirdaryo. U okrugning shimoli-Sharqiy qismidan oqadi. Sirdaryo vodiysining kengligi Mirzachul okrugi hududida 15 km ni tashkil qiladi.vodiyda ko'plab qariyalar uchraydi. Ulardan ba'zilari ko'llarga, boshqalari botqoqlarga aylandi.Sanzar daryosi Turkiston tog ' tizmasining erigan qor va muzlik suvlari bilan oziqlanadi. Yozda toshqin kuzatiladi, qishda daryolar sayoz bo'ladi. O'rtacha oylik suv sarfi sekundiga 6,1 m. kub, maksimal 12,2 m.kub. Daryo uzunligi 123 km. Daryo suvidan oqilona foydalanish maqsadida Jizzax shahri yaqinida 100 mln kub metr hajmdagi Jizzax suv ombori qurilgan.Turkiston tog'larining Shimoliy yon bag'irlaridan oqib chiqadigan kichik daryolar — Turkmansay, Kushchisay, Zaaminsay, Jalairsay — ozgina suvli. Suv toshqini bahorga to'g'ri keladi, yozda ular sayoz bo'ladi.Mirzachul okrugining shimoli-g'arbiy qismida Aydar Arnasay ko'llar tizimi bo'lib, u Arnasay, Aydarkul va Tuzkan ko'llaridan iborat. O'zbekistondagi bu eng katta ko'llar tizimi 1969-1970 yillarda, Sirdaryoda yuz bergan ka-tastrofik toshqin tufayli Shardaryoning suv omboridan katta miqdordagi suv Aydar-Arnasay depressiyasiga tashlanganida paydo bo'lgan.
Okrugning Markaziy qismidagi relyef nisbatan tekis. Shuning uchun er osti suvlari oqimi sekinlashadi, chuqurligi 1 dan 5 m gacha, suv sho'r va ichish mumkin emas. Sirdaryo teraslarida er osti suvlarining chuqurligi 1-3 m, suv ozgina tuzlangan. Tekislikning g'arbiy qismida, Aydar-Arnasay ko'llariga yaqin, er osti suvlari juda sho'rlangan va ularning darajasi atigi 0,5—1 m.biroq, tog ' oldi qismlarida ularning chuqurligi 10-20 metrgacha cho'zilgan va suvlar toza bo'lib qoladi.Okrugda artezian suvlari havzalari ham mavjud. 200-300 m chuqurlikda toza suv zaxiralari topilgan. Va 1500-3000 m chuqurlikda mineral termal suvlar yotadi.
Tuproq. Mirzachul okrugida geografik joylashuvga muvofiq yorug ' va tipik serozemlar keng tarqalgan. Ularning orasidagi chegara taxminan 450 metr balandlikda o'tadi.Mirzachul okrugining asosiy qismini sug'oriladigan yorug ' serozemlar va yaylov-serozem tuproqlari egallaydi.Tumanning shimoli-g'arbida qumlar va ular o'rtasida joylashgan tuzli va takirlar katta maydonni egallaydi.Aydarkul, Tuzkan, Arnasay ko'llari atrofida tuproqlar sho'r va botqoq. Sirdaryoning qadimiy kanallari joylashgan Jetisay, Sardoba pasttekisliklarida sho'r botqoqlar keng tarqalgan. Tog ' etaklarida va tog'larda odatiy, quyuq serozemalar, jigarrang tuproqlar keng tarqalgan.O'simliklar. Mirzachul okrugi hududida respublikaning barcha tabiiy kamarlari o'simliklari mavjud.
Cho'l o'simliklari efemeralar bilan ifodalanadi — qisqa bahor mavsumida tez o'sadigan va rivojlanadigan kumush karp, gemlok, ko'knor, begona o'tlar (yillik shuvoq). May oyida issiqlik boshlanadi va efemer o'simliklar quriy boshlaydi. Faqat termofil va qurg'oqchilikka chidamli-shuvoq, tukli tukli o't, taroq, tuya tikani, Hodgepodge. Tuzli botqoqlarda yulgun, tatir, begona o'tlar, Hodgepodge o'sadi.Tog 'etaklarida va tog' yonbag'irlarida atirgul kestirib, kotoneaster, zirk, pista, bodom, olma daraxti, olcha olxo'ri va boshqa buta va yog'ochli o'simliklar mavjud. Turkiston silliqligining tog ' -o'rmon kamarida 1 5002 500 metr balandlikda arxovniklar keng tarqalgan. 2,500-3,000 m va undan yuqori balandlikda subalp o'tloqlari joylashgan bo'lib, ularda blugrass, shishgan sedge, yovvoyi arpa kabi o'tlar ustunlik qiladi. To'qaylarda Sirdaryo sohilida taroq, tal, kulrang bargli terak, jida o'sadi.

Hayvonot dunyosi. Okrugning katta qismida cho'l zonasida cho'l hayvonlari yashaydi. Kemiruvchilardan jerboas, Gophers, quyonlar mavjud; sudralib yuruvchilardan — toshbaqalar, kaltakesaklar va ilonlar; umurtqasiz hayvonlardan — chayonlar, falanjlar; yirtqichlardan — bo'ri, tulki, bo'rsiq. Bu erda qushlardan siz lark, tepalikli lark, boyqushni topishingiz mumkin.

Sirdaryo sohilidagi tugaylarda siz qush, yovvoyi cho'chqa, shoqol, qirg'ovul qushlari, o'rdak va g'ozlarni topishingiz mumkin, bu erda Sirdaryo mushkratlari mavjud.
Mirzachulning Janubiy qismida-tog'lar va tog 'etaklarida — yirik sutemizuvchilar yashaydi: tog' echkisi, yovvoyi Qo'chqor (arxar), sayg'oq; yirtqichlardan — bo'ri, tulki va Lynx; qushlardan — bedana, bulbul, Keklik, ulars, uçurtma, Lochin, qirg'iy, oltin burgut.Geografik joylashuviMirzachul fizika-geografik okrugi Sirdaryo daryosi va Arnasay ko'li o'rtasida joylashgan. Shimolda u Qozog'iston, Janubi-Sharqda Tojikiston, g'arbda Qizilqum bilan chegaradosh. Okrugning janubi va janubi-g'arbida Turkiston, Marguzar va Nurota tog ' tizmalari joylashgan. Ularning Shimoliy qiyaliklari Mirzachul, Janubiy qiyaliklari esa O'rta Arafshan okrugiga tegishli. Okruglar chegarasi silliq suv bo'linmalari bo'ylab o'tadi.Mirzachul fizika-georgafiya okrugining relyefi turlicha. Uning hududi asta-sekin shimoldan va shimoli-g'arbdan janubga va janubi-sharqqa ko'tariladi. Mirzachul tekisligi (och cho'l) bilan chegaradosh tog'lar janubdan paleozoy erasida gertsin burmasi davrida ko'tarilgan. Bu davrda okrugning tekislik qismi suv ostida bo'lgan. Mezozoyda tog'lar qulab tushdi, pasayib ketdi va natijada hosil bo'lgan tekislik dengiz bilan qoplandi. Alp tog'lari qurilishi paytida okrugning janubida tog'lar yana ko'tarildi, dengiz marmar, asbest, ohaktosh, polimetalik rudalar, tuzlar va boshqalar bilan uchrashadi.Relyef, geologik tuzilish va minerallar
Mirzachul fizika-georgafiya okrugining relyefi turlicha. Uning hududi asta-sekin shimoldan va shimoli-g'arbdan janubga va janubi-sharqqa ko'tariladi. Mirzachul tekisligi (och cho'l) bilan chegaradosh tog'lar janubdan paleozoy erasida gertsin burmasi davrida ko'tarilgan. Bu davrda okrugning tekislik qismi suv ostida bo'lgan. Mezozoyda tog'lar qulab tushdi, pasayib ketdi va natijada hosil bo'lgan tekislik dengiz bilan qoplandi. Alp tog'lari qurilishi paytida okrugning janubida tog'lar yana ko'tarildi, dengiz tekislik qismidan ham orqaga chekindi.
Okrugning tekislik qismi shimoli-g'arbga burilgan va o'rtacha balandligi 250300 m.Shimoliy-g'arbiy chekkasi 260 m, janubi-Sharqiy chekkasi 350 m, Sirdaryo sohilida 250 m. okrugning Janubiy tog'lari poyiga yaqin tekislik balandligi 450530 m ga etadi. Turkiston silliqligidan shimoli-g'arbda Marguzar tog'lari joylashgan. Tog'larning o'rtacha balandligi 1 5002 000 m.ularning eng baland nuqtasi okean sathidan 2 621 m.Relyef, geologik tuzilish va minerallar
Malguzar tog'lari va Turkiston silsilasi o'rtasida Sanzor vodiysi joylashgan. Uning shimoli-Sharqiy qismi juda tor (120-130 m) va deyiladi Amir Temur darvozasi.Nuratau tog'lari Amir Temur darvozasidan g'arbda ko'tariladi. Ularning okean sathidan o'rtacha balandligi 10001500 m, eng baland nuqtasi Hayatboshi cho'qqisi 2 169 m.Nurota tog'larining Sharqiy qismi Koytash deb nomlanadi. Ularning etaklarida Pistalitau va Baliqlitau tog'lari joylashgan bo'lib, ularning balandligi 500-580 m bo'lib, ular ko'plab saylar tomonidan ajratilgan.Turkiston va Nuratin tog'lari asta - sekin pasayib, Mirzachul tekisligiga o'tadi. Uning Markaziy qismida Arnasay ko'liga yo'naltirilgan eski Sirdaryo—Sardoba, Jetisay, Shuruzyak kanallarining sayoz tushkunliklari mavjud. Ushbu kanal shaklidagi pastliklar orasida Bayaut, Mirzaobod, Mirzachul, Yerjar tepaliklari joylashgan. Och cho'lning shimoli va shimoli-sharqida Sirdaryoning uchta terrasi joylashgan bo'lib, ularning har birining nisbiy balandligi 2-3 m.
Mirzachul okrugi foydali qazilmalarga boy emas. Foydali qazilmalardan marmar, asbest, ohaktosh, polimetall rudalari, tuzlar va boshqalar uchraydi.Iqlim. Sirtning geografik joylashuvi va tuzilishi Mirzachul okrugining iqlim shakllanishiga sezilarli ta'sir ko'rsatadi. Shimoliy Arktika va Sibirdan sovuq va quruq havo massalari okrugga to'sqinliksiz kirib boradi. Janubda bu havo massalari Turkiston tomonidan -30°gacha kechiktiriladi...-35°S.Yozda termal depressiyaning ta'siri bor, umuman olganda, bu Mirzachulada uzoq, jarxrebtom, natijada qishda harorat pasayadi. Yanvar oyida o'rtacha harorat -1°...-3°C, ba'zida CFU va quruq sovuqlar mavjud. Iyul oyida o'rtacha harorat +26°...+ 28°C, ba'zi kunlarda +44°gacha ko'tarilishi mumkin...+45°S.Mirzachul okrugining tekislik qismida yillik yomg'ir miqdori 200350 mm, tog'larda ko'proq yomg'ir yog'adi. Turkiston silliqligining Shimoliy qiyaligida 600 mm dan ortiq. tog'larda kuchli qor yog'adi, qor qoplamasi qalinligi 50 sm dan 1 m gacha yetadi.Okrugning tekis qismida yiliga 250 mm yomg'ir yog'ishi bilan bug'lanishning potensial darajasi 10001200 mm ni tashkil qiladi.shuning uchun bug'lanish namlanishdan 44,5 baravar ko'p.Suv Tuzkan Aydarkul Sardoba ARNASAY TuproqMirzachul okrugida geografik joylashuvga muvofiq yorug ' va tipik serozemlar keng tarqalgan. Ularning orasidagi chegara taxminan 450 metr balandlikda o'tadi.Mirzachul okrugining asosiy qismini sug'oriladigan yorug ' serozemlar va yaylov-serozem tuproqlari egallaydi.Tumanning shimoli-g'arbida qumlar va ular o'rtasida joylashgan tuzli va takirlar katta maydonni egallaydi.Aydarkul, Tuzkan, Arnasay ko'llari atrofida tuproqlar sho'r va botqoq. Sirdaryoning qadimiy kanallari joylashgan Jetisay, Sardoba pasttekisliklarida sho'r botqoqlar keng tarqalgan. Tog ' etaklarida va tog'larda odatiy, quyuq serozemalar, jigarrang tuproqlar keng tarqalgan.Mirzacho’l iqtisodiy rayoni o’tgan asrning 80-yillarida Jizzax hamda Sirdaryo 
viloyatlari negizida tashkil topgan. Uning maydoni 25,4 ming kv. km. bo’lib, 
respublika hududining 5,7 foiziga tengdir. Maydoni bo’yicha bu ikki ma’muriy 
hudud bir-iridan keskin farq qiladi: Jizzax viloyatining maydoni 21,2 ming kv. km. 
bo’lib, Sirdaryonikidan deyarli 5 marta katta.Mazkur iqtisodiy rayon aholisi 2 322 
ming kishi (2022y 1-yanvar) yoki O’zbekiston aholisining 6,5 foiziga yaqini shu 
hududda yashaydi. Maydoni bo’yicha ham, demografik salohiyati bo’yicha ham 
Sirdaryo viloyati mamlakatimizda eng kichik hisoblanadi. Bu yerda rayon hosil 
qiluvchi asos sifatida yangi yerlarni o’zlashtirish xizmat qilgan. Binobarin, hududi
mehnat taqsimotida Mirzacho’l respublikamizda, eng avvalo, o’zining agrosanoat 
majmuasi bilan ajralib turadi. Rayon xo’jaligi paxta, poliz ekinlarini yetishtirishga, 
g’allachilikka ixtisoslashgan. Uning hissasiga O’zbekiston yalpi ichki 
mahsulotining 5,3 foizi, sanoat ishlab chiqarishining 4 % va qishloq xo’jalik 
mahsulotining 9,9 foizi to’g’ri keladi.(2021y). Umuman olganda, Mirzacho’l endi 
shakllanayotgan, hududiy ishlab chiqarish majmuasi to’liq siklga ega bo’lmagan 
iqtisodiy makon hisoblanadi. 
Mirzacho’l iqtisodiy rayoni tabiiy resurslarga, xususan foydali qazilmalarga 
uncha boy emas. Bunga uning geologik utmishi, yer usti ham o’z ta’sirini 
ko’rsatgan. 
Rayonning kuchli tomonlari uning nisbatan qo’lay iqtisodiy geografik o’rni, 
mehnat resurslari, infratuzilma hamda qurilish va elektr energiya ba’zasining 
mavjudligida namoyon bo’ladi. Zaif tomonlari esa qazilma resurslarining ozligi, 
iqtisodiy “zanjirining” to’liqsizligi, qayta ishlash sanoatining rivojlanmaganligidir. 
Boshqacha qilib aytganda, Mirzacho’l Toshkent va Zarafshon iqtisodiy rayonlari 
o’rtasida ’zigaxos “vakum” hisoblanadi Ayni vaqtda, rayon o’ziningbunday oraliq 
geografik mavqesidan ham foydalanishi mumkin..O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoev 6 sentabr kuni qishloq xo'jaligini 2020-2030 yillarda rivojlantirishning ustuvor yo'nalishlariga bag'ishlangan yig'ilish o'tkazdi.
Mamlakatimiz qishloq xo'jaligi bo'yicha ulkan salohiyatga ega. Bozorlarimiz to'kin, xalqimiz rizqi mo'l-ko'l bo'lishidan tortib eksportdan qo'shimcha daromad topishgacha bo'lgan juda ko'p masalalar shu soha bilan bog'liq.Keyingi yillarda qishloq xo'jaligini isloh qilish va bozor mexanizmlarini joriy etish bo'yicha qator ishlar amalga oshirildi. Davlat xarid narxlari qariyb 3 barobarga ko'paytirilgani natijasida manfaatdorlik oshdi. Paxtachilik va g'allachilik hashar emas, chinakam daromad manbaiga aylandi.Yangi texnologiya va innovatsiyalarni joriy qilish, mehnat unumdorligi va ish haqini oshirish maqsadida 76 ta paxta-to'qimachilik klasterlari tashkil etildi.Joriy yilning o'zida 25 ming gektar paxta maydonlarida suv tejovchi yangi sug'orish tizimi joriy qilindi. Foydalanishdan chiqqan 1 million 100 ming gektar yerni qayta ishga kiritish bo'yicha sa'y-harakatlar boshlandi.Bular, albatta, yaxshi natijalar, lekin mazkur ishlar – islohotlarning birinchi bosqichi.Prezidentimiz faqat bugunni emas, balki ertangi kunni ham o'ylab, uzoqni ko'zlab islohotlarni yangi bosqichga ko'tarish vazifasini qo'ymoqda. Shu maqsadda qishloq xo'jaligini rivojlantirishning 2020-2030 yillarga mo'ljallangan strategiyasi ishlab chiqilmoqda. Bu iqtisodiyotimizning asosiy o'sish nuqtasi, "drayveri" bo'ladi. Ming-minglab ish joylari yaratiladi, odamlarning daromadi oshadi.Yig'ilishda mazkur strategiyani amalga oshirish uchun zarur bo'lgan muhim vazifalar belgilab berildi.Bunda, avvalo, qishloq xo'jaligi yerlarining aniq hisobini yuritish, ulardan foydalanishni takomillashtirish lozimligi qayd etildi. Shundan kelib chiqib, "Yergeodezkadastr" qo'mitasiga 2021 yil oxirigacha respublikaning barcha hududlarida yerni hisobga olish ishlarini yakunlash, yer hisobini yuritish bo'yicha yagona elektron bazani yaratish topshirildi.Qayd etilganidek, unumdorlikni oshirishga, ko'p yillik mevalar yetishtirishga intilishi uchun yer egalarining ertangi kunga to'la ishonchi bo'lishi kerak. Shu bois Prezidentimiz qonunchilikni qayta ko'rib chiqib, yer ajratishning shaffof tizimi va yerga bo'lgan huquqning kafolatlanishini ta'minlash zarurligini ta'kidladi.Qishloq xo'jaligida suvdan to'g'ri foydalanish ham juda muhim masala. Tahlillarga ko'ra, yurtimizda ekin maydonlariga milliardlab kub metr suv yo'naltirilsa-da, uning faqat 60 foizi ekinlarga yetib boradi, 40 foizi sug'orish tizimlarida va sug'orish jarayonida yo'qotiladi.Jahon suv resurslari instituti tahminlariga ko'ra, 2040 yilga borib O'zbekiston suv o'ta tanqis bo'lgan 33 mamlakat qatoridan joy olishi mumkin.Shu bois davlatimiz rahbari bu masalaga alohida e'tibor qaratib, suvdan foydalanish samaradorligini oshirish va uning hisobini yuritish, har yili 200 ming gektar maydonda suv tejovchi texnologiyalarni joriy qilib borish zarurligini ta'kidladi. Ushbu yo'nalishlar ishlab chiqilayotgan strategiyada o'z aksini topishi kerakligi aytildi.Qishloq xo'jaligini davlat tomonidan qo'llab-quvvatlash va davlat xaridlari tizimini takomillashtirish masalalari muhokama qilinar ekan, budjet mablag'larining asosiy qismini yerlarning unumdorligini oshirish, suv tejovchi texnologiyalarni joriy qilish, ilm-fanni rivojlantirishga sarflash lozimligi ko'rsatib o'tildi.Sohaning eksport salohiyatini oshirish va qo'shilgan qiymatga ega mahsulotlar ishlab chiqarish hajmini ko'paytirish masalalariga alohida ahamiyat qaratilib, bu boradagi jahon tajribasi tahlil qilindi.Masalan, Turkiyada 1 gektar yerdan 2 ming dollarlik, Misrda 8 ming dollarlik, Isroilda 12 ming dollarlik mahsulot yetishtiriladi. O'zbekistonda esa bu ko'rsatkich 300 dollardan oshmayapti. Doim bir xil standartdagi tovar yetkazib berish yo'lga qo'yilmagani sababli mahsulotlarimiz tashqi bozorda raqobatlasha olmayapti.Yig'ilishda mutasaddilarga mahsulotlarni Yevropa Ittifoqi, Sharqiy Osiyo va arab mamlakatlari standartlari asosida sertifikatlash tizimini joriy etish bo'yicha topshiriqlar berildi.
Bu borada tomorqa xo'jaliklari ham katta rezerv ekani, "bir mahalla – bir mahsulot" tamoyili asosida joylarda logistika xizmati va kooperatsiya tizimini keng joriy qilish lozimligi qayd etildi.Xizmat ko'rsatish borasida ham kamchiliklar mavjud. Masalan, bu tizimda raqobat yo'qligi sababli xizmatlar narxi yuqori, mahsulot ishlab chiqaruvchining tanlash imkoniyati yo'q.Shuning uchun mineral o'g'itlarni yetkazib berish, o'simliklarni himoya qilish, texnika va boshqa xizmatlar sohasida davlat-xususiy sheriklik asosida xizmat turlarini ko'paytirish, xususiy korxonalar faoliyatini yo'lga qo'yish zarurligi ta'kidlandi.Joriy yilda boshlangan yerni kosmik zondlash orqali tuproq va ekinlarning haqiqiy holatini tezkor va ishonchli baholash ishlarini 2020 yil yakuniga qadar to'liq oxiriga yetkazish darkor. Bu tizim vegetatsiya jarayoni, tuproqning meliorativ holati va minerallashuv miqdori, namlik darajasi haqida to'liq ma'lumotlarni berib, hosildorlikni 25-30 foizga oshirish imkonini beradi.Mutasaddilarga ekinlarni joylashtirishdan tortib, sotuvgacha bo'lgan jarayonlarni to'liq raqamlashtirish tizimini joriy etish bo'yicha topshiriqlar berildi.Yuqoridagi vazifalar bajarilishini samarali tashkil etish uchun eng avvalo malakali kadrlar kerak. Xalqaro tajriba asosida sohaga ixtisoslashgan oliy o'quv yurtlarida o'qitishning yangi metodikasini tatbiq etish, professor-o'qituvchilar ishtirokida sayyor o'quv darslari hamda seminarlar tashkil etish muhimligi qayd etildi.Ilmiy-tadqiqot institutlarida ertapishar mahsulot turlari va hududlar iqlimiga mos chorva zotlarini yaratish, ilmiy ishlanmalarni tijoratlashtirish bo'yicha ham ko'rsatmalar berildi.Umuman olganda, yangi strategiya qishloq xo'jaligiga bozor mexanizmlarini joriy qilib, ilmiy asoslangan ishlab chiqarishni yo'lga qo'yish orqali oziq-ovqat xavfsizligini ta'minlash, eksportni ko'paytirish, aholi jon boshiga to'g'ri keladigan mahsulotlar hajmini bir necha barobarga oshirishga xizmat qiladi.Jizzax viloyati qishloq xo‘jaligi sohasining 2022 yil 1-yarim yillik yakunlariIqtisodiy tadqiqotlar va islohotlar markazining Jizzax filiali tomonidan Davlat statistika qo‘mitasi ma’lumotlari asosida Jizzax viloyatida 2022 yil 1-yarim yilligida qishloq xo‘jaligi sohasida amalga oshirilgan ishlar tahlil qilindi.

2022 yilning yanvar-iyun oylarida viloyatda qishloq, o‘rmon va baliqchilik xo‘jaligi mahsulot (xizmat)larining umumiy hajmi 7 612,1 mlrd.so‘mni shu jumladan, dehqonchilik va chorvachilik, ovchilik va ushbu sohalarda ko‘rsatilgan xizmatlar –7 413,6 mlrd. so‘mni, o‘rmon xo‘jaligi – 141,9 mlrd. so‘mni, baliqchilik xo‘jaligi – 56,6 mlrd. so‘mni tashkil qildi. Qishloq xo‘jaligi mahsulotlari ishlab chiqarilib, o‘sish sur’atlari 102,3% ni (11-o‘rin), respublikadagi ulushi 5,8% ni (10-o‘rin) tashkil etdi.

Eng yuqori o‘sish sur’atlari Forish (106,7%), G‘allaorol (104,8%) va Arnasoy (103,5%) tumanlarida qayd etildi.Jami qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining 57,6 foizi Baxmal (13,5%), G‘allaorol (12,8%), Sh.Rashidov (11,6%), Zomin (10,9%) va Do‘stlik (8,8%)tumanlari hissasiga to‘g‘ri keladi.YaHM tarkibidagi qishloq xo‘jaligi ulushi 42,0% ni tashkil etib, 2021 yil mos davriga nisbatan 3 punktga kamaygan.Aholi jon boshiga ishlab chiqarilgan qishloq xo‘jaligi mahsulotlari hajmi 5 247,8 ming so‘mni (3-o‘rin) tashkil etdi.Aholi jon boshiga qishloq xo‘jaligi mahsulotlari eng yuqori ko‘rsatkichlari Do‘stlik (9 539,9 ming so‘m), Mirzacho‘l (8 997,9 ming so‘m) va Arnasoy (8 311,5 ming so‘m) tumanlarida, eng past ko‘rsatkichlar Jizzax shahri (874,8 ming so‘m), Sharof Rashidov (3 687,6 ming.so‘m) va Zomin (4 673 ming.so‘m) tumanlarida qayd etildi.Qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining 70,4% chorvachilik, 29,6% dehqonchilik faoliyati hissasiga to‘g‘ri keladi.Hisobot davrida qiymati 3 545 mlrd.so‘mlik 89,7 ming tonna tirik vaznda go‘sht, 1 232 mlr.so‘mlik 291,8 ming tonna sut, 119 mlrd.so‘mlik tuxum, 10 mlrd.so‘mlik pilla 271 mlrd.so‘mlik boshqa chorvachilik mahsulotlari yetishtirildi.O‘simlikchilik mahsulotlarining 19,9%, chorvachilik mahsulotlarining 95,8% dehqon xo‘jaliklari tomonidan yetishtirildi.Jami qishloq xo‘jaligi yo‘nalishida faoliyat yuritayotgan korxonalar soni 22 988 ta ga yetib, jami faoliyat yuritayotgan korxonalarning 51,6%ni tashkil etdi.Jizzax shahrining tashkil topishiQadimgi Jizzax shahri hududida ulug’ bobokalonlarimiz sohibqiron Amir Temur, Mirzo Ulug’bek, Zahiriddin Muhammad Boburlarning qadami tekkan manzillarning borligi ham uning qadimiy va mo’tabar bir diyor ekanligidan shohidlik berib turibdi. Shahar zaminidan fan va madaniyat sohasida ko’zga ko’ringan O’zbekiston xalq shoiri Hamid Olimjon, davlat va jamoa arbobi, taniqli yozuvchi Sharof Rashidov, dramaturg Shukur Sa’dulla, O’zbekiston xalq yozuvchisi Nazir Safarov, yozuvchi va adabiyotshunos olim Sarvar Azimov, jahonning mashhur 500 jarrohlaridan biri O’zbekiston Fanlar akademiyasining akademigi, tibbiyot fanlari doktori, professor O’ktam Oripov, mashhur paxtakor, ikki marta Mehnat Qahramoni bo’lgan Hamroqul Nosirov va boshqa ko’plab el ardog’idagi mashhur insonlar yetishib chiqqan.Jizzax shahrining paydo bo’lishi va nomining kelib chiqishi haqida ham xalq orasida ko’p afsona va rivoyatlar saqlanib qolgan. Rivoyatlarning birida hikoya qilinishicha, qachonlardir hozirgi Jizzax shahrining o’rni Uchtepa cho’liga ulanib ketgan to’qayzordan iborat bo’lgan emish. Kunlardan bir kuni qo’shni Sharq mamlakatlariga qo’shin tortgan Buxoro xoni xuddi shu yerda o’z qo’shinlariga dam bergan emish. Ana shunda xon a’yonlaridan biri to’qayzorni aylanib yurib bir xumcha oltin topib olgan emish. Ertasi kuni u xonga o’zini yomon his qilayotganini aytib, shu yerda qoldirishlarini so’raganmish.
… Oradan yillar o’tib qirg’inbarot urushdan horib-tolib qaytayotgan xon qo’shinlari avvalgi to’qayzor o’rnida bunyod etilgan mustahkam qal’aga duch kelishganmish. Xondan ajralib qolgan o’sha a’yon o’z hukmdorini shahar darvozasi oldida zo’r hurmat bilan kutib olgan emish. U xondan bir qoshiq qonidan kechishini so’rab, to’qayzordan topib olgan oltinlar hisobiga ushbu qal’ani qurdirganini so’zlab bergan emish. Xon a’yonning gunohidan kechgan, hattoki: sen men bergan tuzimni oqlading, ana shuning uchun ham bu shahar-qal’aning nomi “Tuzihaq” bo’lsin deb shaharga nom bergan emish.Jizzax tarixi va ijtimoiy hayotiga oid ma’lumotlar Zahiriddin Muhammad Boburning “Boburnoma” asarida ham bayon qilingan. Asarda u Jizzax, Zomin, Pishag’or, Ravot, Xo’jandda bo’lganligini yozib qoldiradi. Bobur 1501 yili Shayboniyxondan zarbaga uchrab, Andijonga qaytishida Jizzaxda bo’lganligini quyidagicha yozadi: “Kech nomoz digar Ilono’ttida tushub, ot o’lturib etini shishlab, kabob qilib, otni lahza tindirib otlanduk. Tongdin burunroq Xaliliya (hozirgi Qaliya qo’rg’oni hududi) kentiga kelib tushtuk. Xaliliyadan Dizak kelildi, ul fursatta Dizakta Hofiz Muhammadbek duldoyning o’g’li Tohir duldor edi. Semiz etlar va mayda etmaklar arzon, chuchuk qovunlar va yaxshi uzumlar farovon… Andoq usrattin mundoq va arzonliq va baliyattin mundoq amonliqqa kelduk” bitiklari Jizzax chorva, bog’dorchilik va poliz mahsulotlariga boy va arzonligi, xalqining mehmondo’stligiga bergan baho hisoblanadi.VII-XII asrlarda Jizzax vohasi hayoti birmuncha rivojlanganligi, qishloq xo’jaligi va hunarmandchiligi taraqqiy qilib, shahar yaqinidagi Mirasmanda jahon bozorida, shu yerda tayyorlangan jun matolar, jun liboslar, pilla, temir va metal buyumlar, Ustrushona feruzasi katta mavqega ega bo’lgan. Arab geografi va sayyohi Ibn Havkal o’zining “Kitob masolik al-mamolik” (“Mamlakatlar yo’llari haqida kitob”) asarida Mink va Mirasmanda ruda qazib olish va qayta ishlash rivojlanganligi, bu yerda metalldan tayyorlangan asbob-uskunalar Xuroson, Bag’dod va Eronda keng tarqalganini yozib qoldiradi.
Filologiya fanlari doktori, professor Fayzulla Boynazarov o’zining “O’rta Osiyoning antik davri” kitobida, yunon tarixchisi Arrianning “Iskandar yurishi” nomli kitobida ham Jizzax shahri Gazo nomi bilan tilga olinganini ta’kidlaydi. Farang solnomachisi G.I.Drayzer ham o’zining bundan yuz yil burun chop etilgan “Ellinizm tarixi – Maqduniy tarixi” deb nomlangan kitobida Jizzax shahrini Gazo nomi bilan ataydi. Tarixchi olim Yu.F.Buryakov, A.A.Gritsina, B.D.Kochiyevlarning “Drevniy Zaamin” nomli kitobida ham Gazoni hozirgi Jizzax shahri deb tilga olinadi.
1992 yili chop etilgan XV asr arab tarixnavisi Shahobuddin Ahmad ibn Muhammad ibn Abdulloh ibn Ibrohim ibn Arabshoh qalamiga mansub “Ajoib ul-maqdurfi axbori Taymur” (“Temur haqidagi xabarlarda taqdir ajoyibotlari”)-“Amir Temur tarixi” nomli ikki jildli kitobining 2-jildida Ashpora amiri Ollohdodga Farg’ona amiri Xudoydod chopar orqali yuborilgan maktubda Samarqand hukmdori Xalil Sulton huzuriga tez yetib borishini xabar qiladi. “Ollohdod kechayu kunduz (to’xtamasdan) yo’l yurib, nihoyat Xudoydodga yetib keladi. Xudoydod (uni) ko’rganidan shodlanib, uning siymosidan o’z maqsudi tomon yaqin kelgandek bo’ldi. Keyin ikkalalari Xo’jand daryosidan kechib o’tib, Samarqand atrofiga tomon yurdilar va hech bir kutilmagan g’aflat paytida Tayzaq deb ataladigan bir joyga yetib keldilar”.Ajabo, bu “Tayzaq” degani qayer bo’ldi ekan? Shu o’y bilan kitobning oxirgi betlari berilgan ma’lumotlar o’rganilganda “Tayzaq” so’zining ustiga qo’yilgan 1130 raqamidagi izohda Tayzaq” hozirgi Jizzax nazarda tutilayotir” deb yozib qo’yilgani ma’lum bo’ldi.Xalqaro “Antik dunyo” ilmiy akademiyasining dotsenti, journalist S.Po’latov (marhum) “Istibdod sari” gazetasida bosilgan “Yana Jizzax haqida” degan maqolasida X asrda yashab ijod etgan buyuk adib, tilshunos Mahmud Koshg’ariyning “Devonu lug’otit turk” kitobi ma’lumotlariga asoslanib, Jizzax yaqinidagi hozirgi Jayilma (Yoyilma) nomi bilan atalib kelinayotgan qishloqqa nisbatan berib, Kaliya qal’asi atroflari ham qadimda yaylov bo’lgani uchun shahar nomi Tayzaq-yaylov nomidan kelib chiqqan bo’lishi mumkin, degan xulosaga keladi.Jizzax atamasining kelib chiqishi va ma’nosi haqida olimlar tomonidan turli fikrlar bildirilgan. Dizak nomining kelib chiqishi etimologiyasiga keladigan bo’lsak, bu qadimiy nom hisoblanadi. Professor To’ra Nafasov tomonidan “Dizak” so’zining lug’aviy ma’nosi izohlab berilgan. U so’zning paydo bo’lishi haqida to’xtalib: “Jizzax nomining tovush shakli – “Dizak” deb yozadi. O’rta Osiyoda Dizak degan qal’a, qishloq va shaharchalar juda ko’p uchraydi… “Dizak” – yasama so’z. Yasalishiga asos bo’lgan so’z – diz, so’g’d tilida diz – qal’a. “Diz” so’ziga kichik ma’nosini ifodalovchi –ak qo’shimchasi qo’shilib, “Dizak” so’zi yasalgan. “Dizak – kichik qal’a, qo’rg’on yoki qo’rg’oncha ma’nosini anglatadi” deb yozadi. IX-XIII asrlarda solnomalarda “Diz” so’zi bilan yasalgan qo’rg’on, qishoq, shahar nomlari ko’plab uchraydi. Masalan, Samarqand atrofida Bardiza, Tushkadiza, Sangdiza, Chiqardiza nomlari bilan atalgan qishloqlar mavjud.
Jizzax viloyatining hududi shimoli-sharqda Qozog’iston Respublikasi, sharq tomondan Sirdaryo viloyati, g’arb va janubi-g’arbda Samarqand, Navoiy viloyatlari, Tojikiston Respublikasi bilan chegaradosh. Viloyat Sirdaryo va Zarafshon daryolari atrofida joylashgan, O’rta Osiyoning janubi-sharqidagi Turkiston, Molguzar va Nurota tizma tog’lari tarkibiga kirib, maydoni 20,5 ming kv.km ni tashkil qilib, serhosil, unumdor tekisliklar, yaylovlardan iborat. Mirzacho’l tekisligi Turkiston tog’ining janubiy yonbag’ri Sangzor vodiysining tabiiy-geografik joyidan o’rin olgan. Mirzacho’l yerlari Sirdaryo va Jizzax viloyatlari tarkibiga kiradi.
So’nggi yillar mobaynida Samarqand arxeologiya institute olimlari tomonidan Jizzax viloyati hududlarida arxeologik tadqiqotlar olib borildi. Jizzax va G’allarorol vohalarida, Xarakana (G’allaorol tumani) majmuasida antik va o’rta asr yodgorliklari – Oydinsoytepa, Qing’irtepa, Jalmantepa, Lapaktepa, Nushkent singari yodgorliklarni ochib o’rganishlari natijasida bu hududda istiqomat qilgan ibtidoiy odamlarning hayot tarji, xo’jalik faoliyatiga doir ma’lumotlar to’plandi. Sangzor daryosi havzasidagi vodiyda qadimdan aholi yashaganligi, dehqonchilik, chorvachilikka asoslangan o’troq va yarim-o’troq hayot qaror topganligi ma’lum bo’ldi. Arxeologik qazilmalar paytida topilgan qadimgi ashyoviy dalillar Neolit (yangi) tosh davridayoq Jizzax vohasida, xususan, Sangzor vodiysi, Ilono’tti darasi, Tuzkon hududlarida aholi manzilgohlari bo’lganligini ko’rsatadi. Demak, Sangzor vodiysidagi yerlarning ajdodlarimiz tomonidan o’zlashtirilishi qariyb V ming yillik tarixga ega.
Neolit (yangi) tosh davrida kishilar tasavvurlari va e’tiqodlarida keskin o’zgarish yuz bergan davr hisoblanadi. Bu jarayonni Molguzar va Nurota tizma tog’larida eng qadimgi suratkash ajdodlarimizning qoyatosh bitiklari, rang tasvirlari ham tasdiqlaydi. 1956 yili akademik A.R.Muhammadjonov va arxeolog M. Xujanazarov hamkorlikda Jizzax shahri yaqinidagi Sayxonsoy va Taqatosh manzillaridagi qoyatoshlarga suratkash ajdodlarimiz tomonidan ov manzaralari, odamlarning boshqa xil maishiy turmush jarayonlari o’yib ifodalangan rasmlar galereyasini topib o’rgandilar. Tadqiqotchilar Sayxonsoyning chap qirg’og’idagi qal’alardan bir necha metr, 12, hatto 15 metr balandlikdan o’rin olgan 683 ta turli xil hayvonlar — tog’echkilari, arxar, butu, ot, yovvoyi chuchqa, jayron, bo’ri, qoplon va itning toshga o’yib bitilgan ko’pgina geometrik shakllarini, ovchilarning yoy bilan ov qilish jarayonlari tasvirga tushirilgan tosh bitiklarni topib o’rganishga muvaffaq bo’ladilar.
Sayhonsoy atrofidan o’rin olgan Taqatoshda balandligi 6 metr, eni 4 metr toshga o’yib tushirilgan rasmlar ham topilgan. Bu rasmlarning asosiy qismi o’tkir asboblar vositasida uzoq yillar davomida tarashlab o’yilgani shaklda olimlar bir xulosaga keladilar. Bu rasmlarning eng qadimgi nusxalari quyosh va shamollar ta’sirida qorayib ketgan bo’lsa-da, quyosh tikka kelganda ko’zga yaxshi tashlanadi. Qoyatoshdagi ushbu rasmlarning eng qadimgilari davriy nuqtai nazardan miloddan avvalgi IV ming yilliklarda bitilgan, degan xulosaga kelingan.
Tadqiqotchi olimlar A.Muhammadjonov va M.Xo’janazarovlar tomonidan topilgan Sayhonsoy va Taqatoshdagi qoyatosh bitiklari va rasmlar Sangzor, Jizzax vohasida ovchilik, chorvachilik bilan kun kechirgan qadimgi odamlarning turmush tarzi, hayvonot olami, ov manzaralari haqida qimmatli ma’lumotlar beradi.
1966-1974 yillari arxeolog A. Kabirov tomonidan ham qoyatosh bitiklarini o’rganish bo’yicha ilmiy tadqiqot ishlari olib borildi. 1987 yili Samarqanddagi Arxeologiya institutida Molguzar va Nurota tog’larida qoyatosh bitiklarini o’rganish guruhining tashkil topishi, qoyatosh rasmlarini o’rganishda muhim omil bo’lib xizmat qilmoqda. Arxeologlar tomonidan Jizzax vohasi, Xatirchi va Nurota tumanlarida haligacha ma’lum bo’lmagan 30 dan ortiq, qoyatosh yodgorliklari topib o’rganildi. Birgina Xatirchi tumanidagi Oqsoqolota soyi qoyatoshi kamarlaridan 500 dan ortiq qizil rangdagi bo’yoq bilan ishlangan qadimgi qoyatosh suratlari topib o’rganilib, qoyatosh rangli suratlari cho’kich yordami bilan urib, cho’kichlab, tirnab ishlangani aniqlandi. Bu qoyatosh rasmlari miloddan avvalgi I ming yillikda va milodning I ming yilligida ishlanganligi qayd etiladi.
Sangzor vodiysida istiqomat qilgan odamlar dastavval tabiiy oqova suvlar yoqalarida, Turkiston, Molguzar, Nurota tog’laridan oqib keladigan soylar, ko’llar atrofida, chorva mollari va odamlar suv icha oladigan, qiynalmasdan ekinlarni sug’orish imkoniyati bo’lgan hududlarda o’troq va yarimo’troq tarzida istiqomat qilishgan. Tarixiy manbalarga qaraganda, ibtidoiy odamlarning mehnat qurollari juda oddiy bo’lib, yirik hayvonlarni ovlashda qiynalganlar. Shu sababli kishilar jamoaga birlashib hayot kechirishga majbur bo’lganlar. Chunki yolg’iz odamlar xayvonlarni ovlay olmaganlar. Ibtidoiy odamlar yirik jamoaga birlashib, katta kuchga aylanib ov qilishga, tabiatdagi yuz beradigan qiyinchiliklarni, ofatlarni birlashib engishga muvaffaq bo’lganlar. Ibtidoiy odamlar toshdan, daraxt shoxlaridan yasalgan mexnat qurollari yordamida mayda hayvonlarni ovlaganlar, o’simlik ildizlarini kovlab olib, yegulik topishga muvaffaq bo’lganlar. Tabiat odamlarga nimani in’om qilgan bo’lsa, o’sha tayyor narsalarni o’zlashtirganlar. Bu jarayonda odamlarning o’zlari xam jismonan, ham aqlan takomillashib borganlar.
Arxeologlar O’zbekistonda o’rta paleolit davri yodgorliklarini topib o’rganishga muvaffaq bo’lganlar. Bu yodgorliklar birgina ochiq joydagi manzilgohlarda bo’lmay, balki g’orlardan ham topilgan. Ana shunday g’orlardan biri Boysun tog’laridan topilgan Teshiktosh g’ori bo’lib, u o’rta paleolitga xos neandertal tipidagi odamlarning manzilgohi bo’lganligi aniqlangan. G’ordan o’rta paleolit davriga xos neandertal odamlari suyaklari topilgan. Neandertal odamlarining mazkur makoni muste davriga, ya’ni 100-40 ming yilliklarga oid bo’lib, neandartal odamlari tomonidan yasalgan 3000 ga yaqin keskich, arralagich va chopqi kabi tosh qurollari, arxar, kiyik, yovvoyi ot, qoplop, quyon va boshqa hayvonlarning suyaklari topilgan.O’rta paleolit-muste davriga oid yodgorliklar Toshkent vohasidagi Xujakent, Obirahmat g’orlari, Samarqand yaqinidagi Omonquton, Taqalisoyda ham topib o’rganilgan. Bu davrda odamlar olovni kashf qilib, go’shtni gulxanda pishirib yeyishni, yirtqich hayvonlarni olov bilan qo’rqitishni o’rganganlar.So’nggi paleolit davri odami manzilgohlari esa Samarqand, Surxondaryo, Toshkent viloyatlarida, O’rta Osiyoda 30 dan ortiq joylarda topilib, o’rganilgan. So’nggi paleolit davri oxirida odamlarning ibtidoiy to’dasi o’rnida urug’jamoalari (matriarxat, patriarxat) vujudga keladi. Urug’jamoasi a’zolari birgalikda mehnat qilgan, mehnat mahsulotlari umumiy mulk hisoblangan. Urug’jamoasi ishlariga oqsoqol (jamoaning tajribali, hurmatli a’zosi) rahbarlik qilgan.
Jizzax viloyatida paleolit davri odamlar hayoti, turmush tarzi haqida ma’lumot beruvchi manzilgohlari hali yetarli topib o’rganilmagan va so’nggi yillargacha umuman tadqiqotlar o’tkazilmagan. Bu muammoni bartaraf etish maqsadida Samarqanddagi Arxeologiya institutining Jizzax ekspedisityasi guruhi dastlabki arxeologik qidiruv ishlarini amalga oshirmoqdalar. Arxeologlar Forish tumanining Chimqurg’on jamoa xo’jaligi hududidagi qum karyerlari va uning atrofidagi yerlarni o’rganib, Qoratog’g’ori atroflaridagi yer qatlamlari paleozoy davrida shakllanganini aniqlashdi. Chunki, paleozoy davri tektonik harakatlarning (yer silkinishlarining) o’ta faolligi bilan ajralib turadi. Bu davrdagi yerning ustki qobig’ida qattiq egilishlar, yorilishlar oqibatida katta hajmli chuqurliklar hosil bo’lib, suv havzalari, ko’llarning yuzaga kelishiga sabab bo’lgan. Qoratog’etaklarida olib borilgan arxeologik tadqiqotlar natijasida qum karyeri aynan shunday suv havzalarining qurib qolgan o’rni bo’lganligi isbotlandi. Guruh tarkibidagi tarixchi-arxeolog mutaxassislarning qayd qilishicha, Forish tumani, xususan, Jizzax viloyati hududida yer ustining tektonik harakatlari juda uzoq davom etganligini, shu boisdan, bu yerda egilish, bukilish, ko’tarilmalar paydo bo’lganligini aniqladilar. Bundan tashqari, qum karyeri atrofida bundan 100-40 ming yil avval o’rta paleolit ibtidoiy odamlar hayoti bilan bog’lik bo’lgan tosh qurollari topilgan. Topilmalar orasidagi qayroqtoshdan ishlangan, hajmi 54x53x21 mm bo’lgan tosh quroli — nukleus g’oyat ahamiyatli hisoblanadi. Tadqiqotlarning ko’rsatishicha, ushbu nukleus tosh qoldig’idan ibtidoiy ustalar bir necha pichoqsimop tosh qurollari yasab olganligi isbot qilindi. Jizzax hududidan topilgan tosh asriga oid dastlabki osori atiqalar o’lkamiz tarixini, uzoq o’tmishga borib taqaluvchi madaniyatini 100-40 ming yilga qadimiylashtirib, odamlar yashagan qadimiy o’lkalar safidan o’rin olishini taxmin qilishni ko’rsatmoqda. Balki Jizzax viloyati hududida yashagan ajdodlarimiz Zirabuloq Omonquton hududlarida yashagan odamlar bilan bevosita madaniy aloqada bo’lgan bo’lishlari ham mumkin degan xulosaga kelingan.
Mezolit davri (12-7 ming yilliklar)ning yirik ixtirolaridan biri — insoniyat taraqqiyotida muhim ahamiyatga ega bo’lgan o’q-yoy va o’tkir uchli irg’ituvchi nayza qurollaridir. Odamlar bu davrda o’q-yoy va nayza yasashni o’rganib olgani tufayli tez harakat qiluvchi, chopqir hayvonlar va qushlarni ov qilish, tutib olish imkoniyatiga ega bo’ladilar. Kichik ovchilar to’dasi tomonidan itni qo’lga o’rgatish va ko’plab hayvonlarni ov qilish orqali jamoa urug’doshlarini boqa oladigan darajada mahsulot topishga muvaffaq bo’ladilar. O’q-yoy quroli odamiing yolg’iz o’zi hayvonlarni ovlash, jamoadan ajralib kun kechirishiga imkoniyat yaratdi. Ibtidoiy odamlar ov jarayonida tutib olgan qo’zichoq, echki, buzoqlarni so’ymasdan manzilgoh yonida zaxira tariqasida honakilashtirib boqishni, yovvoyi o’simliklar urug’ini yerga ekib, g’alla yetishtirishni ham o’rganib bordilar.
Neolit (yangi tosh), ya’ni miloddan avvalgi 6-4 ming yillik davrida mehnat qurollari yanada takomillashdi. Tosh boltalar, tosh teshalar, iskanalar, sopoldan yasalgan uy-ro’zg’or idishlari paydo bo’ldi. Xo’jalik yuritishning 3 xil tarmog’i — chorvachilik, dehqonchilik va hunarmandchilik vujudga keladi. Urug’jamoalari qo’ra-qo’ra chorva mollariga, don-dun zaxiralariga ega bo’ladilar. Odamlar tabiatga qaramlikdan qutuldilar. Urug’jamoalari Vatanimizning ko’pgina hududlarida oziqa izlab ko’chib yurishdan o’troq hayotga o’tdilar. Natijada doimiy yashaydigan uylar, manzilgohlar, qishloqlar vujudga keladi.Eneolit (mis-tosh) davrida, ya’ni miloddan avvalgi 4 minginchi yillarda odamlarning yana bir kashfiyoti sodir bo’ldi. Misdan qurol yasashni o’rgandilar. Bronza (miloddan avvalgi 3 minginchi yillar) davrida esa mis va qalayni eritib, eritilgan qorishma metalldan bronza qurollarini yasashni o’rganib olishga muvaffaq bo’ladilar. Metall asbob-uskunalar, zargarlik buyumlari yasaladigan ustaxonalar, hunarmandchilik vujudga keladi.
Metallning kashf qilinishi bilan undan yasalgan mehnat qurollarining paydo bo’lishi, odamlarning moddiy-madaniy hayotiga ijobiy ta’sir qiladi. Chorvador, dehqon va hunarmandlar o’rtasida mahsulot ayirboshlash boshlanadi. Natijada bozorlar vujudga kelib, shahar va qishloqlarning yuzaga kelish jarayoni yanada tezlashdi.
Jizzax vohasida, Sangzor daryosi bo’ylarida sug’orma dehqonchilik rivojlanadi. Hunarmandlar yasagan mis, bronza va temirdan yasalgan mehnat quroliga ega bo’lgan odamlar tomonidan yerga ishlov berish yaxshilanib bordi. Chorvachilik va hunarmandchilikning rivojlanishi, ekin maydonlarining kengayishi tufayli qo’shimcha mahsulot ishlab chiqarish yuzaga keladi. Bu hol chorvachilikning dehqonchilikdan ajralib chiqishiga, hunarmandchilikning rivojlanishiga, mehnat taqsimotining yuzaga kelishiga sabab bo’ladi.
O’rta Osiyo hududida qadimgi yuksak madaniy hayot yo’lini bosib o’tgan So’g’diyona, Baqtriya, Xorazm, Qang’va Parkana kabi davlatlar vujudga keladi. Xitoy solnomalarida bayon qilinishicha, bu davlatlar qatorida Ustrushona davlati ham yuzaga keladi. Milodiy III—IV asr boshlariga kelib, Ustrushona madaniyati taraqqiy etib, tarixda “400 qal’a mamlakati” deb nomlanadi. Ustrushonada yirik kent va qo’rg’onlar o’rnida ilk o’rta asr shaharlari, mudofaa va sug’orish inshootlari yuzaga kela boshlagan. Milodning VI asriga oid Xitoy va Arab manbalarida Ustrushona davlatining chegarasi quyidagicha bayon qilinadi: “Ustrushona tubdan Samarqand, shimoldan Shosh, janubdan Kesh, So’g’diyona, sharqdan esa Farg’ona o’rab turgan hududlardan iborat bo’lgan”. Al Istaxriyning guvohlik berishicha, “Ustrushonaning katta qismini tog’lar egallagan, unda kemalar suzib yurishi mumkin bo’lgan daryolar ham, ko’llar ham yo’q. Ustrushona davlati 18 ta rustoqqa bo’linib idora qilingan. Tekislikdagi rustoqlarga Bunjikat, Savat, Zomin, Hovas, Shovkat, Fankat, Xarakana kiradi. Tog’li rustoqlarga esa: Mink, Asbanikat, Biskar, Bankar, Vakir, Shagar, Maschog, Buttam va Burnakan kirgan”. Bunjikat, akademik V. V. Bartold ta’kidlaganidek, Samarqand bilan Zomin o’rtasida joylashgan hozirgi Jizzax shahridir.
Ibn Havqalning “mamlakatlar yo’llari haqida kitob” nomli asarida bu shaharlar quyidagi nomlar bilan yuritilgan: Asbanikat, Kurkat, Banket, Savat, Suvsant, Zomin, Nushkent, Xarakana va poytaxt shahar Bunjikat (Jizzax) hisoblangan. Qo’shni davlatlar: Shoshda 40 ta, Farg’onada 39 ta shahar bo’lgan bir paytda Ustrushonada 10 ta shahar bo’lgan.
Jizzax shahri atrofida olib borilgan arxeologik qazilmalar sug’orish inshootlarini qurish Kushonlar imperiyasi tanazzulidan keyin boshlanib, ilk o’rta asrlarda keng tus olganligini ko’rsatmoqda. 1978 yilda arxeologiya institutining ilmiy hodimlari tomonidan Jizzax vohasidagi ko’hna, hozirgi paytda ham xarobalari saqlanib qolgan Sharqiy Kaliya qal’asi, Shimoliy O’rda qal’asi, Pardakultepa, Qing’irtepa, Almantepa (G’allaorol) yodgorliklari ochib o’rganildi. Sangzor havzasining III—IX asrlarga taalluqli Rasulboykultepa, Pardakultepa yodgorliklari ilk o’rta asrlarda tekislik yerda qad rostlagan. Pardakultepa aylana shaklida bo’lib, hajmi 0,6 ga, balandligi 7 metrni tashkil qilib, qal’aning Markaziy qismi mudofaa devoridan iborat. Imoratlar, asosan, paxsa va katta qolipdagi g’ishtlardan qurilgan. Markaziy imorat 9 ta xonadan iborat. Pardakultepani o’rganish chog’ida tarixiy ahamiyatga ega bo’lgan topilmalar, kundalik ehtiyoj va uy ro’zg’or buyumlari topiladi. Bu topilmalar orasida kosa, piyola, choynak, ko’za, qozon kabi idishlar, toshdan ishlangan urchuqboshi, etik oshik moshiqlari, yorg’ichoq (qo’l tegirmon) va sopol toshlari bor. Bu topilmalar Pardakultepadagi tarixiy inshoot IV asrda qurilib, VI asrgacha mavjud bo’lgani isbot qilindi.Komilbobotepa ham eng qadimgi qal’alardan biri hisoblanadi. Qal’a ochib o’rganilganda ajdodlarimizni loydan ishlangan burama shoxli qo’chqor haykalchasi, ushbu haykalchaga taqlid qilib yasalgan buyumlar VII—IX asrlarga oid ekanligidan dalolat beradi.Qadimgi Ustrushonaning shimoli-g’arbiy qismida Jizzax vohasida 1980— 1985 yillar mobaynida o’tkazilgan arxeologik qazuv ishlari G’allaorol tumani hududida bo’lgan Harakana rustoqining antik va o’rta asr yodgorliklari — Oydinsoytepa, Qinqirtena, Almantepa, Lanaktepa, Nushkent yodgorliklari, G’allaorol vohasining tog’va tog’oldi hududlari, Sangzor daryosi havzasidagi katta tekislikda qadimdan aholi zich joylashganidan, dehqonchilikka asoslangan o’troq hayot qaror topganidan guvohlik beradi.Yunon tarixchisi Gerodotning 9 kitobdan iborat “Tarix” asarida, yunon tarixchilari Ksenofont va Ktesiylarning miloddan avvalgi V—IV asrlardagi asarlarida ham yurtimiz tarixi tilga olinadi.Milodning I asr oxirlarida yashab o’tgan yunon tarixchisi va geografi Strabonning “Geografiya” nomli asarida, miloddan avvalgi II asr oxiri — I asr boshlarida yashagan Xitoy tarixchisi Tsima Szyanning “tarixiy yilnomalar” nomli asarida, milodning I asrida o’tgan Kvint Kursiy Rufning “Buyuk Iskandar tarixi”, Arrian, Strabon asarlarida yurtimizning qadimgi tarixi, aholisi, madaniyati, tarixiy voqealar haqida ma’lumotlar keltiriladi. Bu asarlarda miloddan avvalgi III asrlarda Ustrushonadagi o’trok hayot, sun’iy sug’orishga asoslangan dehqonchilik faoliyat ko’rsatgani haqida ham qimmatli ma’lumotlar keltiriladi.
Ustrushonaning Jizzax vohasi tarixini o’rganishda Arab geograf sayyohlari Abulqosim ibn Havkalning “kitob masolik al-mamolik” (“mamlakatlar yo’llari haqida kitob”), Mazdisiyning “Sharq madaniyatining Nodir yodgorliklari” nomli asarlarida Jizzax shahrining tasvirlarini to’liq ta’riflamasalar-da, uning aholisi, ijtimoiy-iqtisodiy sharoiti, tabiati haqida umumiy tarzdagi bitiklar yozib qoldirishgan. Mualliflar Ustrushona davlatining Faknon (Dizak) rustoqi Zomindan keyin ikkinchi o’rinni egallab, aholisi dehqonchilik, chorvachilik, savdo-sotiq bilan shug’ullanganligini hikoya qilishadi.Taniqli tarixshunos olima O. I. Smirnova Ustrushonada miloddan avvalgi IV asrlardayoq shahar rivojlangani, sun’iy sug’orish tizimlariga asoslangan dehqonchilik taraqqiy qilgani haqida ma’lumotlar yozib qoldirgan.Ustrushona zamini xalqlarning xo’jalik yuritishi qadim zamonlardayoq dehqonchilikka asoslanganini ko’rsatmoqda. U o’z navbatida jamiyatdagi ikki xil: o’troq dehqonlar va ko’chmanchi chorvadorlar turmush tarzining paydo bo’lishiga asos soladi. Ko’chmanchi chorvachilikning o’troq dehqonchilikdan alohida soha sifatida ajralib chiqishi bundan to’rt yarim ming yil avval — bronza davrida sodir bo’ladi. Bu tarixiy jarayonlardan Jizzax shahrida yashagan xalqlar ham istisno bo’lmaganligidan darak beradi. O’rta asrlarda ham Movarounnahrning So’g’d, Farg’ona, Shosh viloyatlari qatorida Ustrushonada ham ko’p tarmoqli qishloq xo’jaligi taraqqiy etganligini arxeologik qazilma manbalari ham tasdiqlamoqda.Jizzax vohasida, xususan, Sangzorning quyi oqimi Jizzax shahri va uning atrofida o’troq dehqonchilik xo’jaligi, shaharsozlik madaniyatining ko’p yillik tarixga ega ekanligini ko’rsatmoqda. Al Istahriy Ustrushona, Shosh, Farg’ona viloyatlari hakida yozar ekan “…Eng toza, eng yumshoq, xush ta’mli suv ularda” deb yozadi.Ibn Xavqal bu o’lkada mevalarning juda ko’p yetishtirilishi, hatto mevalar bilan “uy hayvonlari boqilishi haqida hayratomuz ma’lumotlar keltiradi. O’z navbatida Jizzax va Zominning eng “mo’l oqar suvi, g’allazorlari, anvoyi bog’lari, son-sanoqsiz chorva mollari” haqida ma’lumotlar beradi. “Xudud al-olamning” noma’lum muallifi esa Jizzaxni “oqar suv bo’yidagi shahar” deb ta’riflaydi.Sohibkirozi Amir Temur va Temuriylar davrida Shimoliy Ustrushonada, Jizzax vohasida ham dehqonchilik xo’jaligiga alohida e’tibor beriladi. Qadimgi shahar ariq va yordamchi ariqlar tiklanib, shu asnoda dehqonchilik o’z faoliyatini tiklab oladi.Ko’chmanchi chorvador qabilalarining o’troq dehqonchilik vohalariga bosqinchilik, talonchilik hujumidan himoya qilish maqsadida O’rta Osiyo shahar-qishloqlari mudofaa devorlari — “kanpir devor” bilan o’rab olingan. M. Narshaxiyning “Buxoro tarixi”, tarixchi Abu Tohirxoja Samarqandiyning “Samariya” kitoblarida Buxoro vohalari kabi Jizzax vohasida ham mudofaa devorlari mavjud bo’lganligi yozib qoldirilgan. 1956 yilning kuzida Jizzax tumanidagi Kaliya mahallasida istiqomat qilgan Sohib ota Pirnazarov O’zbekiston Fanlar akademiyasining akademigi Ya. G’ulomovga Jizzax shahri atrofida ham “kanpir devor” qoldig’i saqlanib qolganini so’zlab beradi.Akademik Ya. G’ulomov rahbarligida tuzilgan A. Rahimjonov, X. Muhammedovlardan iborat arxeologlar guruhi bu borada izlanishlar olib borib, Jizzax vohasini ko’chmanchi chorvador qabilalardan himoya qilish uchun Jizzax shahri va uning atrofidagi obod dehqonchilik yerlari “kanpir devor” bilan o’rab olinganini aniqdaydilar.
Arxeologlarning izlanishlari natijasida Ravot qishlog’i hududidan Qo’rg’ontepaga qadar 20 kilometr masofada “kanpir devor” xarobalari saqlanib qolganligi ma’lum bo’ldi. 1959 yilning bahor oylarida X. Muhammedov boshchiligidagi arxeologlar yana Jizzaxda “kanpir devor” xarobalarini o’rganishadi. O’zaro urushlar natijasida vayron bo’lgan “kanpir devor” xarobalaridan ma’lum bo’ldiki, mazkur devor Zomin va O’ratepa atrofidagi obod dehqonchilik vohalarini o’rab olgani, hozirgi Sirdaryo viloyatining Yangiyer shahriga qarashli Toshkent qo’rg’oni orqali Uyas va boshqa qishloqlariga qadar davom etganligi aniqlandi.Zarafshon vohasini o’z ichiga olgan “kanpir devor” harobalari hozirgi G’allaorol hududidagi temir yo’l bekati tarafidan o’tib, Sangzor daryosi bo’yidagi Kushumbaz (Oqtepa)ga kelib ulanib ketganligi aniqlandi. “Kanpir devor” ning mudofaa qo’rg’oni balandligi taxminan; 10 metr, qalinligi 3-4 metrga to’g’ri kelgan. Mudofaa devorlari juda katta hududni qamrab olgan bo’lib devor ustida askarlar kecha-kunduz navbatchilik qilib bosqinchilarni kuzatib turishgan. Qo’rg’onlarning ichida quduq va lahm yo’llari ham bo’lgan. Devor to Jizzaxning janub tomonidagi hozirgi Kuyovboshi qishlog’iga qadar davom etgan. Kuyovboshi qishlog’iga yaqin masofada ikkinchi yama bir devor xarobasi ham saqlanib qolganligi ma’lum bo’ldi. Bu devor ham “kanpir devor”ning davomi bo’lib, birinchi devorga parallel holda o’sha yo’nalishda davom etganligi va toqqa taqalganligi ashyoviy dalillar asosida isbot qilindi.Arxeologlarning va mahalliy aholi orasida to’plangan ma’lumotlarga ko’ra, Kuyovboshi qishlog’i orqali o’tgan “kanpir devor” shimoli-sharqiy yo’nalishida davom etib, Jizzax shahrining shimol va g’arb tomonlarida o’rnashgan qishloqlarni shu tarafdan o’rab olgani, Jizzax shahri atrofida yoy hosil qilib, shaharning Sharq tomoniga o’tib, Siyponchiqtepaga kelib ulangani aniqlanadi. Mazkur devor harobalarini tekshirish paytida shahar atrofidagi Kushqand qishlog’i hududidagi jamoa xo’jaligining brigada boshlig’i Qo’ldosh Mirzayev traktor yordamida chuqur qaziyotganida devor tagidan topilgan odam ustixonidan topilgan yumaloq holdagi bronza tumorni arxeolog X. Muhammedovga topshiradi. Bu bronza tumor kishilarning bo’yniga, ko’kragiga taqib yuriladigan tumor bo’lib, Xitoyda tayyorlangani ma’lum bo’ldi.
Mazkur bronza tumorni ilmiy jihatdan o’rgangan Toshkent davlat universitetining (hozirgi O’zbekiston Milliy universiteti) Xitoy tili o’qituvchisi M. I. Malohatova va universitetning kutubxona xodimi o. A. Vaginlarning ilmiy adabiyotlar asosida olib borgan izlanishlari natijasida tumorning teskari tomonida Xitoy tilida yozilgan iyeroglif yozuvi “boylik va hurmat uzoq yillar sizga yor bo’lsin!”degan yaxshi tilak ma’nosini bildirsa, o’ng tomonidagi qabartma usulida yuksak san’at bilan ishlangan o’n ikkita davriy sana esa Xitoyda o’n ikki hayvon nomi bilan atalgan yil va sutkadagi soatlarni bildirishi ma’lum bo’ldi.
Jizzax shahri xavfsizligini ta’minlash uchun shahar atrofi devor bilan o’rab olinib, kirish-chiqish uchun Samarqand, Toshkent, O’ratepa va Buxoro darvozalari bo’lgan. Darvozalar kecha-kunduz askarlar tomonidan qo’riqlanib, himoya qilingan. Bu darvozalarning birinchisi orqali Samarqandga, ikkinchisi orqali Toshkentga, uchinchisi orqali Buxoroga boriladigan yo’lga chiqilgan. Shaharning “Kunchilik”, “Jizzaxlik”, “Zargarlik”, “Oqqo’rg’onlik” mahallalari aholisi savdo-sotiq hunarmandchilik, kulolchilik, sovungarlik bilan shug’ullanishgan.Uzoq yillardan buyon Jizzax arxeologiyasi va tarixi bilan shug’ullanib kelayotgan A. Berdimurodov, M. Pardayev va A. Pardayevlarning ma’lumotlariga qaraganda, qadim va o’rta asrlarda Jizzax shahrining o’rni vohaning Sharqiy qismida joylashgan, xalq orasida hozirgacha “eski Jizzax” nomi bilan atalib kelinayotgan Qaliya qal’asi o’rnida bo’lganligi isbot qilindi. Qaliya qal’asing Shaxristoni va arkida olib borilgan arxeologik qazilmalar davomida XVI—XVII asrlarga oid tepaping tarixi, ijtimoiy hayotiga oid qimmatli ashyoviy dalillar topilgan Jizzax vohanining eng qadimgi va ulkan yodgorligi hisoblangan Qaliya qal’asi o’rta asr Ustrushonasining bosh shahri deb talqin qilingan. Qaliya qal’aning umumiy maydoni 30 gektar, shahristoni va arkining yer maydoni qariyb 5 gektar atrofida bo’lganligi hisobga olinsa, bu shahar maydoni o’rta asrlardayoq, muhim harbiy-strategik ahamiyatga ega bo’lganligini isbotlaydi. Qaliya qal’aning Sharqi atrofidagi qush karvonsaroy va inshootlar 600-800 metr masofada joylashgan bo’lib, o’ziga xos mudofaa “zanjiri”ni hosil qilgan.