„ijtimoiy xususiy mulkni ijtimoiy mulkka aylantirish orqali
partiyaviylik asosida milliy va mahalliy
Download 213.12 Kb. Pdf ko'rish
|
ismatova shoira
|
partiyaviylik asosida milliy va mahalliy xususiyatlarga qarab oʻzgartirishga urinishlar darhol bugʻib tashlandi. Sovet modelidan boʻyin tovlash, yoki siyosiy va iqtisodiy reformalar qilishga boʻlgan har qanday urinishlar darrov davlatlar oʻrtasidagi kelishmovchiliklarning kelib chiqishiga sabab boʻlardi. Masalan, 1948- yilgi Yugoslaviya bilan kelishmovchilik shunday kelib chiqqan edi. Oʻsha vaqtda deyarlik barcha kompartiyalar VKP (b) yoʻlini maʼqullab Yugoslaviya kompartiyasi faoliyatini dastlab, burjuacha millatchilikka burilishda, soʻngra fashizm tomon burilishda va keyinchalik toʻgʻridan-toʻgʻri Yugoslaviya xalqining milliy manfaatlariga xoinlik qilishda aybladilar. Sotsialistik lager davlatlarining paydo poʻlishi 1948-yil iyunida boʻlgan Kominformbyuro rezolyutsiyasida, xususan „Yugoslaviya kompartiyasidagi ahvolga doir“ degan xujjatda va 1949-yil noyabrda qabul qilingan „Yugoslaviya kompartiyasi qotillar va josuslar hokimiyati tepasida“ degan xujjatda oʻz aksini topdi.Jamiyatga begona boʻlgan modelning tiqishtirilishi, xalqlarning va mamlakatlarning tarixiy, milliy xususiyatlarini hisobga olmasak, uni oʻtmish qadriyatlari va anʼanalaridan, Yevropa va dunyo mamlakatlari bilan yuritib kelgan koʻp asrlik aloqalaridan ajratib qoʻyish siyosatidan noroziliklar Yugoslaviyadan tashqari boshqa mamlakatlarda ham sotsializm qurishning dastlabki yillaridanoq boshlangan edi. Maʼqul boʻlmagan sovetcha modeldan voz kechish yoki uni isloh qilish uchun boʻlgan urinishlarni biz 1953-yil Berlinda, 1956-yil Polsha va Vengriyada, 1968-yil Chexoslovakiyada, 1980-81 yillarda Polshada yuz bergan voqealar bilan izohlaymiz. Afsuski, bunday harakatlar turli xil yoʻllar bilan, jumladan: kuch ishlatish yoʻli bilan, SSSRning „harbiy yordami“ bilan mamlakat rahbarlarini almashtirish yoʻli bilan va „revizionizmga“ qarshi juda qattiq kurash olib borish yoʻli bilan bostirilardi. Markazga boʻysunishni susaytirmaslik, imperializmga qarshi kurashda sotsializm blokining birligini saqlab qolish, yagona mafkuraviy frontning birligi uchun kurash olib borish siyosati xalqlarning va davlatlarning tarixiy va milliy qiziqishlaridan ustun qoʻyildi. Masalan: Varshava Shartnomasi Mudofaa Tashkiloti aʼzolaridan 5 davlatning (SSSR, GDR, Vengriya, Polsha, Bolgariya) kollektiv „internatsional“ aktga birlashgan holda 1968-yil bahorida Chexoslovakiya davlati hududiga oʻz qoʻshinlarini kiritishlari mavjud tizimda boshlangan inqirozning oldini olib qolish uchun va kuch ishlatish yoʻli bilan jahon sotsializm sistemasining oʻzini ham saqlab qolishga boʻlgan urinish edi. Kommunistik harakatning zarbdor kuchlari va rahbarlari bunday holatning kelib chiqish sabablarini bilar edilar. Shuning uchun ham harbiy Yevropa davlatlari kompartiyalarining faol aʼzolari orasida munozarali diskussiyalar ham boʻldi, Yevropaning oʻz xususiyatlarini hisobga olib, ish yuritish tarafdorlari boʻlgan „Yevrokommunizm“ oqimi ham vujudga keldi. Biroq, 1969-yilgi Kommunistik va ishchi partiyalari vakillarining Xalqaro kengashidan keyin bunday holatlar aniq koʻrina boshlagan boʻlsa ham, masalani kollektiv boʻlib muhokama qilishdan, krizisli holatlarni bartaraf qilish yoʻllarini izlashdan koʻpincha chetlab oʻtildi. Kommunistik va ishchi partiyalari vakillarining kengashlari va uchrashuvlarida asosan „kommunistik birlik uchun“, „tinchlik va qurolsizlanish uchun“ kurash masalalari muhokama qilindi. „Sotsialistik hamkorlik“ ideologlari asosan, oʻzlarining saʼyi-harakatlarini kommunistik qurilishning „umumiy qonuniyatlari“ni ishlab chiqishga qaratdilar. Xususan, 1957-yilda boʻlgan kengashda ushbu mazmundagi bir qancha xujjatlar qabul qilindi. Voqeylikka va sotsializm qurish ishiga yangicha yondoshish harakatlari inkor qilib kelindi. Yetilib kelayotgan „kasallik“ sabablari oʻrganilish oʻrniga u yashirib kelindi. Shu yoʻl bilan sotsialistik hamjamiyatdagi portlash jarayonlari bir muncha orqaga surilgan edi. Bunday siyosat yuritish asosan, 60-yillar oxiri va 70-yillar boshlariga kelganida oʻzining nomaqbul siyosat ekanligini koʻrsata boshladi. Ayniqsa, qurollanish poygasini yuqori darajada olib borish orqali NATO bloki bilan Varshava Shartnomasi Harbiy Tashkiloti oʻrtasidagi kuchlar muvozanatini saqlab turishga urinish oʻta xavfli siyosat ekanligidan butun jahon tashvishga tusha boshladi. Bu oʻz navbatida sotsializmga ixlosi bor mamlakatlarning ham undan yuz oʻgirib ketishlariga sabab boʻldi. Toʻgʻri, bunday holatlar tashqi siyosat yuritish borasida sotsialistik mamlakatlarni maʼlum darajada ijobiy siljishlar qilishga majbur qildi. 70-yillar boshida Germaniya masalasini tinch yoʻl bilan hal qilishga urinish, 1970-yil 12-avgustda SSSR bilan GFR oʻrtasida davlat shartnomasining imzolanishi, 1975-yilda Xelsinkida Umumevropa Kengashining chaqirilishi, Yevropa kontinentida xalqaro keskinlikni yumshatishga erishish va boshqalar sotsialistik „hamdoʻstlik“ mamlakatlari bilan kapitalistik mamlakatlar oʻrtasidagi qarama-qarshiliklarni bir muncha yumshatganday boʻldi. Biroq, sotsialistik „hamdoʻstlik“ mamlakatlari iqtisodiy hayotidagi ilgarigi boshqarish usuli va markazdan qochuvchi kuchga qarshi kurash yoʻli saqlanib qolaverdi-ki, bu oʻz navbatida sotsialistik „hamdoʻstlik“ mamlakatlari xalq xoʻjaligining jahon mamlakatlari xalq xoʻjaligida boʻlayotgan buyuk oʻzgarishlardan orqada qolib, ilmiy- texnika inqilobi talablariga javob berolmay qolishiga olib keldi. Masalan: GDRni olaylik, u yerga xalq xoʻjaligini yuritishning sovetcha modeli aynan koʻchirilgandan keyin, urushdan oldin va urush yillarida GFR xalq xoʻjaligi bilan bir xil darajada turgan GDR xalq xoʻjaligi sotsializm qurilishi yillarida butunlay orqada qolib ketdi. 1989-yilga kelganda GDRdagi mehnat unumdorligi GFRdagidan 40 foiz past boʻldi. Soʻz bilan qurilayotgan sotsializm va kommunizm bilan amaldagi sotsializm oʻrtasidagi jarlik tobora chuqurlashib bordi. Shuni aytib oʻtish kerakki, SSSR da ham va sotsialistik hamdoʻstlik mamlakatlarining birontasida ham oʻtgan yillar mobaynida xalq ommasining turmush farovonligini taʼminlagan va taʼminlay oladigan, rivojlangan kapitalistik mamlakatlar xalq xoʻjaligiga yaqin boʻlgan mustahkam xalq xoʻjaligi tizimi yaratilmadi. Sotsialistik xalq xoʻjaligidagi krizisli holat yildan-yilga chuqurlashib bordi, ishlab chiqarish va milliy daromad koʻrsatkichlari pasayib bordi. Inflyatsiya kuchayib, davlatlarning tashqi qarzi oshib bordi. Qaror topgan sotsialistik jamiyat demokratiyaning eng oliy formasi sifatida atalsada, ammo qogʻozdagi deklaratsiya demokratiyasi haqiqiy hayotiy demokratik jamiyatdan juda yiroqda turar edi. Inson huquqlari masalasining eng oddiy elementlariga ham z’tibor berilmadi. SSSRdagi kabi hamdoʻstlik va Yevropadagi sotsialistik mamlakatlarda ham sotsialistik jamiyat nuqsonlarini, kompartiyalar siyosatidagi xatolarni tanqid qilish, kamchiliklarni ochib tashlash uchun urinish sotsializmga dushmanlik sifatida baholandi va tegishli jazo choralari qurildi. Sotsialistik jamiyatning xato va kamchiliklardan xoli boʻlgan jamiyat sifatida baholanishi va siyosat yuritilishi, xalq ommasi keng tabaqalarining fikri bilan hisoblashmaslik, amalda ularni jamiyatni boshqarish ishlaridan chetlashtirib, faqat topshiriqlar va buyruqlarni bajaruvchi passiv ijrochilarga aylantirib qoʻyish, fikrlash, novatorlik va kashfiyotlar qilish huquqidan mahrum qilib qoʻyish va hokazolar maʼmuriy — buyruqbozlik usulida ish yuritayotgan kompartiyalar rahbarlariga nisbatan norozilikni kuchaytirib bordi. SSSR hamda Markaziy va Janubi-Sharqiy Yevropadagi sotsialistik davlatlarning ichki ahvolini keskinlashtirgan, demokratiya mavjud boʻlmagan vaziyatda siyosiy-mafkuraviy nostabillik uchun shart-sharoit yaratgan boshqa muhim omillar ham bor edi. Avtoritar rejimlar jamiyatni demokratik asosda qurish bilan muvofiq kelmas edi. Xalq manfaatlari, uning xohish-istaklari hukmron doiralar uchun hech narsa emas edi. Fikrlar xilma-xilligi isyonkorlik deb hisoblanar va taʼqib qilinar edi. Zero, har qanday boshqacha fikrlashning oldini olish uchun repressiya mashinasi doimo tayyor turar edi. „Dissidentlar“ deb atalmish kishilar, koʻpincha shunday nom olgan taniqli yozuvchilar, masalan Chexoslovakiyaning oʻzgarishlar jarayonidan keyingi Prezidenti V.Gavel kabilar, shuningdek, madaniyat arboblari, olimlar qamoq va sudlarga duchor qilinar yoki mamlakatdan surgun qilinardi. GDR aholisining 1989-yil 2-chi yarmida mamlakatdan GFR tomon ommaviy ravishda oʻtib ketishga urinishlari, 1-chi navbatda iqtisodiy sabablar bilan emas, balki siyosiy erkinliklar yoʻqligi bilan bogʻliq ekanligini oʻtkazilgan sotsiologik soʻrovlar koʻrsatdi. Mintaqa mamlakatlarida qonunchilikni buzishlar, poraxoʻrlik, xazina oʻgʻirligi keng yoyildi. E.Xonekker va GBSPning boshqa rahbarlari yashagan uylarning aql bovar qilmaydigan darajada jihozlanishini GDR televideniyasi orqali xalqqa koʻrsatganda, bu narsa portlagan bomba singari taassurot qoldirdi. Yoki boshqa bir misol, T.Jivkovning davlat hisobidan shahar tashqarisida 40 dan ortiq qarorgoh, dala hovli va ovchilik uylari qurishi, ov qilish uchun maxsus qoʻriqxonalarning tashkil qilinishi, yoki boʻlmasa, N.Chaushesku choʻmiladigan vannaning jumragi oltindan, YE.Chaushesku choʻmiladigan vannaning jumragi kumushdan qilinishi, xullas bularning hammasi sotsialyastik mamlakatlar rahbarlarining barchasiga tekkan kasal boʻlib, umumdavlat manfaatlariga zid va yot boʻlgan hatti- harakatlar edi. Bular „real sotsializm“ga putur yetkazgan va uning inqirozga yuz tutishiga oʻz hissasini qoʻshgan omillardan boʻlib hisoblanardi. Sotsial davlatlar olib borgan siyosiy faoliyat Yevropadagi sobiq sotsialistik davlatlarning barchasi hokimiyat qoʻlidan tortib olinib, hukmronlik mavqeini yoʻqotgan kompartiyalarning takdiri ayanchli kechgan paytda bitta savol tugʻildi: ushbu partiyalarning dohiylari, ideologlari va nazariyotchilari partiya va hukumat faoliyatidagi halokatga olib boruvchi xatolarni nahotki koʻrmagan boʻlsa? Albatta, ularni koʻrmadi yoki sezmadi deb ayta olmaymiz, ular nimalarnidir hayotga qoʻllab koʻrgandek boʻlishdi. Xalq xoʻjaligini boshqarishda dunyo tajribasidan foydalanayotgan ham boʻlishdi, yangi-yangi partiya dasturlari, uzoq muddatli istiqbolli rejalarni ham qabul qilishdi, ushbu dasturlarda sotsializm juda katta yutuqlarga erishayotgan jamiyat qilib taʼriflandi. Mavjud sotsializmni qanday sotsializm deb atash kerakligi toʻgʻrisida koʻpgina munozara va diskusiyalar boʻldi. Uni rivojlangan sotsializmmi, rivojlanayotgan sotsializmmi, oʻtish davrida turgan sotsializmmi yoki umuman va uzil kesil gʻalaba qilgan sotsializmmi deb atash kerakligi toʻgʻrisidagi tortishuvlar boʻldi. Sotsializm afzalliklarini ilmiy-texnika inqilobi yutuqlari bilan bogʻlab olib borish kerakligi toʻgʻrisida bilagʻonliklar qilishdi. Biroq bularning hammasi kosmetika laboratoriyasi chegarasida qolib ketdi, amaliyotda qoʻllanmadi.Savol tugʻiladi, Yevropadagi sotsialistik mamlakatlarda hukmronlik mavqeini yoʻqotib, tarqatib yuborilgan va rahbarlari jinoiy javobgarlikka tortilgan kompartiyalarda islohotlar qilish mumkinmidi, shu Download 213.12 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|