„ijtimoiy xususiy mulkni ijtimoiy mulkka aylantirish orqali

partiyalar oʻz siyosatlarida ijobiy, xalqchil
boʻlgan qayta qurish va yangilanishlarni
amalga oshirib, oʻz hukmronliklarini
saqlab qolishlari mumkinmidi? Shuni
aytib oʻtish kerakki, har bir narsani oʻz
vaqtida qilmasa, yoki vaqtidan
kechiktiribroq qilsa ogʻir oqibatlarga olib

---

kelishi turgan gap. Masalan: 1985-yilda
SSSRda boshlangan qayta qurishni KPSS
rahbariyati boshladi. Lekin bu qayta
qurish juda kech boshlanganligi uchun,
shu qayta qurishni boshlab bergan shaxs
ham, uning partiyasi ham hokimiyatda
qololmadi. Agar Chexoslovakiyani
oladigan boʻlsak, mamlakatda reformani
1968-yil bahorida boshlash kerak edi,
chunki CHKP faoliyatini ommaning katta
qismi qoʻllab-quvvatlagan edi. CHKP
shunday yoʻl tutganda omma orasida oʻz
obroʻsini saqlab qolgan boʻlardi. Partiya
rahbarlarining almashtirilishi bilan bu
reformaning yoʻli toʻsib qoʻyildi va
CHKPning omma orasida obroʻsining
tushib ketishiga olib keldi. „Praga bahori“

---

mobaynida olgʻa surilgan, koʻp yillar
davomida qattiq tanqid qilinib, „turgʻunlik“
ideologlari tomonidan sotsial-reformizm
ramzi deb eʼlon qilingan „demokratik
sotsializm“ davlatini bunyod etish gʻoyasi
hozirda butunlay boshqacha qabul
qilinayotganligini tushunib olish qiyin
emas. Yangi ijtimoiy tuzum oʻz qiyofasini
mehnatkashlar ommasi sari burmasa,
bunday tuzumning umri qisqaligini
hayotning oʻzi koʻrsatdi. Bizning
nazarimizda, 1989-yilning 4-dekabrida
SSSR va uning ittifoqchilari tomonidan
qoralangan, Varshava Shartnomasi
Harbiy Tashkiloti qoʻshinlarining 1968-yil
Chexoslovakiyaga kiritilishi bilan
Yevropadagi sotsialistik mamlakatlarda

---

maʼmuriy-buyruqbozlik tizimining
metindek mustahkamligini qaror
toptirishga daʼvat etilgan edi.
Sotsializmning „oliy maqsadlari“ bilan
oqlanuvchi bu narsa teskari natija
keltirdi — uning nufuziga jiddiy va
halokatli zarba berdiki, yigirma yildan
soʻng sodir boʻlgan „Praga kuzi“, goʻyo
„Praga bahori“dan estafetani qabul qilib
olayotganday boʻldi. Uning rahbarlaridan
biri A.Dubchek yana siyosiy sahnada
paydo boʻlib, milliy majlisning raisi boʻldi.
GDRning baʼzi bir sobik, rahbarlarining
fikricha, respublikada oʻzgarishlar
jarayonini 1983-84 yillarda boshlash bilan
mamlakatdagi normal holatni saqlab
qolish mumkin edi. Bunday

---

boʻlmagailigining sababi, Sharqiy
Yevropadagi sotsialistik davlatlarning
rahbarlari mavjud vaziyatga toʻgʻri baho
bera olmadilar, tarixiy jarayonlar pallasi
yetilib kelganligini va zoʻravonlik siyosati
bilan eski boshqarish sistemasini saqlab
qolish mumkin emasligini anglab
yetmadilar. Tarix oʻz ishini qildi,
rahbarlarning baʼzi birlarining taqdiri
fojiali kechdi, baʼzi birlariniki qamoq va
taʼqib ostida boʻldi. Natijada sotsialistik
jamiyat qurish uchun qilingan 40 yillik
urinishlar ostin-ustun boʻlib ketdi. Shunisi
xarakterliki, qabul qilingan barcha
deklaratsiya va konstitutsiyalarga,
xujjatlar va dasturlarga qaramay
Yevropadagi sotsialistik davlatlarda

---

toʻlaqonli insonparvar jamiyat qurilmagan
edi. Ushbu mamlakatlarda 60-yillarning
oxirlarida sotsializm asoslarini qurish
toʻgʻrisida gap borsa-da, biroq keyingi
yillarda sotsializm qurish yoʻlidagi
harakatlar qiyinchiliklar bilan siljidi,
amalda turgʻunlik hukm surdi. Hozirda
Yevropa mamlakatlarida yuz bergan
voqealar SSSRdagi qayta qurishning
bevosita oqibatidir, deyuvchi keng
tarqalgan fikrni tez-tez eshitish mumkin.
Jilovlar yechildi, oqibatda shunday boʻldi
deyuvchilar qattiq adashadi. Albatta,
SSSRdagi qayta qurish, „Brejnev
doktrinasi“dan voz kechish Yevropa
regionidagi inqilobiy jarayonlarga ijobiy
taʼsir koʻrsatdi. Aniqrogʻi ularni

---

tezlashtirdi. Biroq biz koʻrsatayotgan
ibratomuz oʻzgarishlarning chuqur ichki
xarakterga ega ekanligini hamda
stalincha va yangi stalincha tipdagi
ijtimoiy tizimning inqirozi bilan
chambarchas bogʻliqligini unutmaslik
kerak. Sotsializmning buyruqbozlik-
byurokratik modeli Yevropadagi
sotsialistik mamlakatlarda ijtimoiy
manfaatlarda bir necha marotaba
toʻqnash kelganligini yuqorida aytib
oʻtdik.1956-yil Vengriya voqeasining
bostirilishini vengerlar hozirgi paytda
kattagina miqyosdagi islohotlarni amalga
oshirishga halaqit bergan „milliy fojia“
deb hisoblamokdalar.SSSRda
boshlangan qayta qurishni demokratik

---

qayta qurishlarni amalga oshirishga
toʻsiq boʻlib kelgan gʻovning olib
tashlanishi deb baholashimiz mumkin.
Xoʻsh, gʻov olib — tashlanibdi, unda nima
uchun Yevropadagi sotsialistik
davlatlarda oʻzgarishlar jarayoni 1985-
yildan boshlanmadi? Buni shunday
izohlash mumkin: SSSRda boshlangan
qayta qurishning dastlabki yillaridagi
qiyinchiliklar bilan, shuningdek, 1956,
1968, 1980 — 81 yillardagi tarixiy
jarayonlarning achchik, saboqlari
Yevropadagi sotsialistik davlatlarni
birmuncha oʻylantirib qoʻydi. Ular agar
oʻzgarishlar jarayonini boshlasak
boshimizga yana ogʻir kulfatlar
tushmasmikan degan xadiksirash va

---

qurquv bilan kutib turdilar. Buning ustiga
1981 yidda boshlangan Polshadagi
tarixiy jarayonning inqirozli holatda
choʻzilib ketishi, eski hokimiyatni saqlab
qolish uchun hamma vositalar ishga
solinib 1981-yilning dekabrida harbiy
holatning eʼlon qilinishi ham qoʻshni
sotsialistik davlatlarni birmuncha
oʻylantirib qoʻygan edi. 1986-yilning
noyabrida Moskvada sotsialistik
davlatlar rahbarlarining uchrashuvida
SSSR rahbari bundan buyon SSSR
Yevropadagi sotsialistik davlatlarga
nisbatan oʻz hukmini oʻtkazishdan voz
kechganligini, ularning ichki ishlariga
bundan buyon aralashmasligini maʼlum
qildi. Shunda ham ular bu aldov

---

emasmikan degan oʻyda kutib turishdi.
Nihoyat 1989-yilning 15-fevralida Sovet
qoʻshinlarning Afgʻonistondan olib
chiqilishi va shu mamlakatga qoʻshin
kiritishning xato boʻlganligini sovet
hukumati tomonidan tan olinishi, 1956-yil
Vengriyaga, 1968-yil Chexoslovakiyaga
qoʻshinlar kiritilishining ham bu
davlatlarning ichki ishlariga zoʻrlik bilan
aralashish deb baholanishi va mazkur
ishlar uchun bu davlatlardan kechirim
soʻralishi sotsialistik hamdoʻstlik
mamlakatlaridagi hadiksirashlarga chek
qoʻydi.Shundan keyin oʻzgarishlar jarayoni
shiddatli kechdi. SSSRning aralashmaslik
pozitsiyasida turishi bir-biriga qarshi
turuvchi kuchlarning birini afsuslantirsa,

---

ikkinchisini kurashga otlantiradi. Natijada
Chexoslovakiya, Bolgariya, GDRg Polsha,
Vengriya va Ruminiya davlatlarida xalq
ommasining shiddatli chiqishlari
byurokratik boshqarish tizimining
toʻgʻonini qoʻporib tashladi. Ruminiyada
ahvol yanada fojiali kechdi,
Yugoslaviyada kurashlar shu darajada
keskinlashib ketdiki, uning parchalanib
ketishi yetmaganday qirgʻinbarot
fuqarolar urushi uzoq yillarga choʻzildi.
SSSRda va Sharqiy Yevropadagi
sotsialistik davlatlarda boʻlgan
oʻzgarishlar jarayoni Sharq va /arb
tarixchilari orasida ham, davlat arboblari
orasida ham „Sotsializm — va
kommunizmning tarixiy taqdiri halokatli

---

tugadi“ degan xulosani tugʻdirdi.
Masalan: AQShning sobiq davlat
arboblaridan biri Z.Bjezinskiy oʻzining
„Buyuk agʻdarilish, XX asrda
kommunizmning tugʻilishi va oʻlishi“
degan kitobida: — „Kommunizm bugun
mafkuraviy jihatdan ham, sifat jihatdan
ham umumiy inqiroz holatidadir“ — deb
yozgan edi. Professor Z.Bjezinskiy
SSSRga alohida eʼtibor berib: „20-yillarda
dunyo davlatlari SSSRdagi kommunistik
qurilish tajribasini biron-bir natija beradi
deb kutgandilar. Bu taxmin ayniqsa 2-chi
jahon urushidan keyin 60-yillargacha
ishonch qozonib kelajak takdiri
kommunizm bilan bogʻliq boʻladi
deyishga asos boʻlgan edi. Biroq keyingi

---

yillarda SSSR kishilarni va davlatlarni
oʻziga jalb qilmaydigan, xalq xoʻjaligi
turgʻunlikka yuz tutgan davlatga aylanib
qoldiki, bu kommunistik jamiyatning
kelajagi yoʻqligini koʻrsatadi“,- degan
edi.Sharqiy Yevropadagi sotsialistik
davlatlarda yuz bergan oʻzgarishlar
jarayoni tarixga zoʻravonlik hukmini
oʻtkazishga urinishning yaroqsizligini,
kuch ishlatish va gegemonlik yoʻli bilan
siyosat yuritishning ogʻir oqibatlar bilan
tutashligini koʻrsatdi. Koʻpgina partiyalar
va siyosiy kuchlar shunday yoʻl tutishlari
oqibatida tarix maydonidan magʻlub
boʻlib chiqib ketdilar. Biroq, shuni aytish
lozimki, jamiyatning mazmunini va