Ikkinchi qism toshkent – 2023
Download 4.07 Mb. Pdf ko'rish
|
TO\'PLAM II
|
Kalit so‘zlar: ma’naviy-ma’rifiy suhbat; tarbiya; ta’lim; ahloq; ahloqiy
tarbiya; tarixiy xotira. Ta’limning eng samarali usullaridan biri ma’naviy-ma’rifiy suhbatdir. Ma’naviy-ma’rifiy suhbatlar yosh avlodning ma’naviy-ma’rifiy bilimlarni egallashiga, maktab o‘quvchilarida ma’naviy-ma’rifiy g‘oyalar va tushun- chalarning rivojlanishiga, ma’naviy-ma’rifiy muammolarga qiziqishning rivojlanishiga, ma’naviy-ma’rifiy faoliyatni baholashga intilishiga yordam beradi. Ma’naviy-ma’rifiy suhbatning asosiy maqsadi maktab o‘quvchilariga murakkab ma’naviy-ma’rifiy masalalarni tushunishga yordam berish, bolalar o‘rtasida mustahkam ma’naviy-ma’rifiy pozitsiyani shakllantirish, har bir o‘quvchining shaxsiy ma’naviy-ma’rifiy xatti-harakatlar tajribasini amalga oshirishga yordam berish va o‘quvchilarda ma’naviy-ma’rifiy qarashlarni rivojlantirish qobiliyatini singdirishdir. Ma’naviy-ma’rifiy suhbatlar jarayonida bolalar ma’naviy-ma’rifiy muammolarni muhokama qilishda faol ishtirok etishlari, o‘zlari ma’lum xulosalarga kelishlari, shaxsiy fikrini himoya qilishni o‘rganishlari va o‘rtoqlarini ishontirishlari kerak. Ma’naviy-ma’rifiy suhbat bolalarning kundalik hayotidagi aniq fakt va hodisalarni, badiiy adabiyotdan, davriy nashrlardan, filmlardan misollarni tahlil qilish va muhokama qilishga asoslanadi. Ma’naviy-ma’rifiy suhbatning o‘ziga xos xususiyati shundaki, u bolalarning o‘zlarini ma’naviy-ma’rifiy harakatlar to‘g‘risida to‘g‘ri baholash va mulohazalarni rivojlantirishga jalb qilish usulidir. Ma’naviy-ma’rifiy suhbat o‘qituvchidan bolalarga ma’naviy yaqinlikni talab qiladi. Yigitlar o‘qituvchiga ishonishlari, uni sevishlari kerak, faqat bu holda ular o‘z fikrlarini baham ko‘rishni xohlashadi. Suhbat davomida o‘qituvchi bolaning ichki dunyosiga hurmat ko‘rsatadi, to‘g‘ridan-to‘g‘ri, xushmuomalalikdan ehtiyot bo‘ladi. Ma’naviy-ma’rifiy suhbat ikki usulda olib boriladi - induktiv va deduktiv. Ma’naviy-ma’rifiy tarbiyani ma’naviy-ma’rifiy-irodaviy sohani rivojlantiruvchi, ong va xulq-atvor birligini shakllantirishga yordam beruvchi kitob kabi vosita yordam berishi mumkin, kitob yordamida har qanday ma’naviy-ma’rifiy me’yorlarni singdirish mumkin. Har qanday obyekt ma’naviy-ma’rifiy tarbiya vositasi bo‘lib xizmat qilishi mumkin, hamma narsa faqat tarbiyachining sa’y-harakatlariga bog‘liq. Tarbiya usullari - bu shaxsga shakllantiruvchi ta’sir ko‘rsatadigan ijtimoiy voqelikning obyektiv omillarining pedagogik proektsiyasi. 272 Ma’naviy-ma’rifiy tarbiyani amalga oshirishda ongni shakllantirishning taklif, murojaat, dialog, dalillar kabi usullari ko‘pincha qo‘llaniladi, ammo zamonaviy pedagogika fani faoliyat yuritadigan barcha ta’lim usullaridan foydalanish mumkin. Ma’naviy-ma’rifiy tarbiya turli usullarda, asosan, ma’naviy-ma’rifiy suhbatlar, ma’ruzalar, bahslar, mavzuli maktab kechalari, turli kasb vakillari bilan uchrashuvlar, kitobxonlar konferensiyalari va hokazolar orqali amalga oshiriladi. Suhbat natijasi o‘qituvchining yorqin, ishonchli so‘zi bo‘lib, muhokama qilinayotgan masala bo‘yicha xulosa chiqaradi, bolalarga amaliy tavsiyalar beradi. Ma’naviy-ma’rifiy suhbatlarda asosiy rol o‘qituvchiga tegishli bo‘lib, u so‘zni yaxshi bilishi kerak. Ma’naviy-ma’rifiy tarbiya mazmuni tushunchasi, tarbiyaning umumiy maqsadlari va jamiyat axloqi bilan belgilanadi. Ma’naviy-ma’rifiy tarbiyaning maqsadlari: har bir o‘quvchi shaxsining ma’naviy zaxiralarini shakllantirish, go‘zallikka qoyil qolish va unga g‘amxo‘rlik qilish tuyg‘usini rivojlantirish, fuqarolik ongining asoslari. Yuqorida ta’kidlanganidek, ma’naviy-ma’rifiy tarbiya jamiyat axloqidan ajralmasdir, shu munosabat bilan ma’naviy-ma’rifiy tarbiyaning quyidagi vazifalarini ajratib ko‘rsatish mumkin: 1) vatanga, boshqa mamlakat va xalqlarga munosabat: ona Vatanga muhabbat va sadoqat; milliy va irqiy adovatga toqat qilmaslik; barcha mam- lakatlar va xalqlarga yaxshi niyat; millatlararo munosabatlar madaniyati; 2) mehnatga munosabat: umumiy va shaxsiy manfaat uchun vijdonan mehnat qilish; mehnat intizomiga rioya qilish; 3) jamoat mulki va moddiy qadriyatlarga munosabat: jamoat mulkini saqlash va ko‘paytirish haqida g‘amxo‘rlik, tejamkorlik, tabiatni muhofaza qilish; 4) odamlarga munosabat: kollektivizm, demokratiya, o‘zaro yordam, insonparvarlik, o‘zaro hurmat, oila va bolalarni tarbiyalash; 5) o‘ziga nisbatan munosabat: davlat burchini yuksak ongli; o‘z-o‘zini hurmat qilish, halollik; 6) davlatimiz siyosatiga munosabat: jahon taraqqiyotining borishi va istiqbollarini tushunish; mamlakat ichidagi va xalqaro maydondagi voqealarni to‘g‘ri baholash; ma’naviy-ma’rifiy va ma’naviy qadriyatlarni tushunish; adolat, demokratiya va xalqlar erkinligi uchun intilish. Bizning fikrimizcha, ma’naviy-ma’rifiy tarbiya har bir darsda, har bir tanaffusda, sinfdan tashqari mashg‘ulotlarda olib boriladi. Har qanday 273 hodisa, har qanday voqea bolalarga ma’naviy-ma’rifiy saboq berish uchun imkoniyat bo‘lishi mumkin. Dam olish kunlari - bolalar uchun darslar, ma’naviyat asoslari va qiziqarli hikoyalari tushunarli, o‘ynoqi tarzda aytiladi. Ism darslar kunidan - yakshanba kunidan shakllanadi. Bu o‘ziga xos "oilaviy muhit" yaratish g‘oyasi bo‘lib, u bolani o‘z oilasi bilan munosabatlarni yaxshilash uchun mo‘ljallangan, lekin bolaga ko‘p jihatdan o‘rab turgan narsaga muqobil bo‘lgan mutlaqo boshqa insoniy munosabatlar olamiga tushishiga yordam beradi. Ma’naviy-ma’rifiy va ahloqiy tamoyillarni rivojlantirish uchun bir qancha tamoyillar mavjud bo‘lib ularga misol sifatida quyida bir qanchasi keltirib o‘tilgan. Ma’naviy-ma’rifiy tarbiya bo‘yicha barcha davlat va jamoat tuzilmalarining muvofiqlashtirilgan, maqsadli ish olib borishini nazarda tutuvchi tizimli tashkil etilgan yondashuv tamoyili; Qiymatga yo‘naltirilganlik tamoyili. Ma’naviy va qadriyat yo‘nalishlari - bu shaxs uchun semantik hayotiy ahamiyatga ega bo‘lgan, uning xatti- harakatlarini aniqlash tizimida markaziy o‘rinni egallagan yo‘nalishlar. Ular shaxs dunyoqarashining yo`nalishi va xarakterini belgilaydi. Insonni inson qiladigan yangi tamoyil hayotning tabiiy evolyutsiyasiga kamaymaydi, balki aql tushunchasi, fikr va tafakkurda fikrlash va mehr-muhabbat, muhabbat, tavba kabi hissiy ixtiyoriy harakatlarni o‘z ichiga oladi; Ma’naviy-ma’naviy-ma’rifiy tarbiyada aholining har bir yoshi, ijtimoiy, kasbiy va boshqa guruhlarini hisobga olgan holda ishning maxsus shakllari va usullaridan foydalanishni nazarda tutuvchi maqsadli yondashuv tamoyili. U ma’naviy-ma’naviy-ma’rifiy tarbiyada oila, yaqin atrof-muhit, ta’lim muassasasi, etnik-madaniy muhit, ishlab chiqarish jamoasi, yashash hududi kabi omillarning ko‘p bosqichli ishtirokini ko‘rsatadi. va umuman jamiyatning boshqa xususiyatlari; Aholining dunyoqarashi va uning qadriyat yo‘nalishlarini o‘zgartirishda qat’iyat va oqilona tashabbuskorlikni ta’minlovchi, mintaqa manfaatlariga yo‘naltirilgan faoliyat tamoyili. Ma’naviy-ma’rifiy tarbiya va o‘z-o‘zini tarbiyalash jarayonida bu tamoyil insonning mamlakatda sodir bo‘layotgan hamma narsaga faol munosabatini nazarda tutadi; Har bir fuqaroning moddiy va ma’naviy sohalarni turli darajadagi ijtimoiy ahamiyatga ega o‘zgarishlarni amalga oshirish qobiliyati: federal, mintaqaviy, mahalliy, ham butun insoniyatning, ham rus xalqining, alohida millat yoki millatning to‘plangan tarixiy tajribasini rivojlantirish sharti bilan. Faoliyat tamoyili 282 tufayli ularga nisbatan nafratini ochiq namoyon qilgan. Asar arman, nemis, turk va qisman fransuz tillarida nashr qilingan. Grigoriy Abulfaraj (622/1225-685/1286) ning suryoniy tilidagi “xronologiya”si (“Abulfaraj tarixi”) ham saljuqiylar davri bo‘yicha birlamchi manbalardan hisoblanadi. U Elxoniylarning Anadolu Saljuqiylar davlatiga ilk hujumlarining guvohi bo‘lgan va ana shu davrdan boshlab to vafotiga qadar (1286/1292) ko‘rgan-kechirganlarini jamlab, kitob holiga keltirgan. Moʻgʻullar bilan yaxshi munosabatda boʻlgan Abulfaraj 663/1265-yilda Xulagu tomonidan “Tikrit va sharq mitropoliti” unvoni bilan Eron, Iroq, Ozarbayjon kabi qadimgi Sosoniylar oʻlkalarida yashagan Ya’qubiy xristianlarning Antioxiya patriarxidan keyingi o‘rinda turuvchi ruhoniy lavozimiga tayinlangan.“Abulfaraj tarihi” asari G‘arb davlatlarida 1691-yildan nashr qilina boshlangan. 1932-yil E.W.Bujning suryoniychadan inglizchaga qilgan tarjimasi asosida 1945-yil Ö.R.Doğrul tomonidan turk tilida nashr qilindi [1:92-94] Asarning ba’zi qismlari arab tilida ham nashr qilingan. XULOSA Xulosa qilib aytish mumkinki, Shimoliy Afrikadan tashqari deyarli butun Islom olamiga hukmronlik qilgan saljuqiylar davrida Islom sivilizatsiyasi tarixida yangi davr boshlandi. Saljuqiylar davri Islom tarixining uch asrini qamrab olgan boʻlsa-da, bu davrda Islom tamaddunida erishilgan yutuqlar to‘laqonli ochib berilmagan. Hatto, saljuqiylar davri tarixini buzib ko‘rsatib, noto‘g‘ri talqin qilish holatlari ham kuzatilgan. Buning sababi, birinchidan, saljuqiylar tarixi Xitoy chegaralaridan to O‘rta yer dengizi sohillarigacha bo‘lgan mamlakatlar, qabila va elatlarni o‘z ichiga olganligi bilan bog‘liq bo‘lsa, ikkinchidan, turli tillardagi manbalarning mavjudligi, ba’zilarining tartibsizligi va ba’zi davrlarga oid ma’lumotlarning yetarli emasligi keng qamrovli davrni o‘rganishni qiyinlashtiradi. Darhaqiqat, saljuqiylar hukmronligining muhim voqealarga boy bo‘lgan dastlabki davri (XI-XII asrlar) ga oid manbalar keyingi asrlardagi manbalarga nisbatan kamroq. Bundan XI-XII asrlarda Saljuqiylar davlatida tarixiy asarlar yozishga e’tibor qaratilmagan, degan xulosaga bormasligimiz lozim. Chunki, XI-XII asrlarda yozilgan tarixiy asarlarning aksariyati bizgacha yetib kelmagan. Download 4.07 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|