Ikkinchi qism toshkent – 2023

Adabiyotlar tahlili. Pedagogika fanlari doktori, professor M.Quronov 
G.Mardonovaning “O‘zbek milliy o‘yinlari” kitobiga bitgan so‘z boshida: 
“Ko‘p harakat qilgan organizm yashovchan bo‘ladi. Bobolarimiz 
kechirayotgan hayot tarzlariga, harakatlarga qarab o‘yinlarni kashf 
etganlar”, - deb yozadi. “Odam umri davomida qiladigan hatti-harakatlar, 
tirikchilik tashvishi, chetdan bo‘ladigan turli qarshiliklarni yengish, oilani 
himoya qilish kabi hayotiy vaziyatlar bu o‘yinlarga mavzu bo‘lgan. Dastlabki 
o‘yinlar insoniyatning bolaligi bo‘lgan terib yeyish davri bilan bog‘liq. 
Keyinchalik o‘yinlar mundarijasiga ovchilik, chorvachilik, dehqonchilik, 
hunarmandchilik bilan bog‘liq turlari kirib keldiki, bu hayotiy jarayonlar, 
yashash uchun harakat qilish, intilish bilan bog‘liqdir. Bu o‘yinlar o‘sha 
davrdayoq odamlarning tabiat injiqliklariga dosh berishlariga, turli 
kasalliklarni yengib o‘tishlariga zamin hozirlab borgan” [1]. 
M.Murodovaning “Folklor va etnografiya” o‘quv qo‘llanmasida bolalar 
o‘yinlariga: “Xalq ijodi namunasi hisoblangan bolalar o‘yinlari o‘z tarkibida 
muayyan ritmik izchillikka asoslangan xatti-harakat, ramziy ma’no kasb 
etuvchi etnografik detallar, poetik folklor namunalari, ohang va 
tomoshaviylik elementlarini yaxlit holda mujassamlashtirgan sintetik 
hodisadir”, - deya ta’rif berilgan [2]. Shuningdek mazkur o‘quv qo‘llanmada, 
bolalar o‘yinlarining muayyan bir qismi insoniyatning o‘z turmush tarzini 
badiiy talqin etish ehtiyoji tufayli bevosita mehnat qilish jarayonida 
shakllanganligi e’tirof etiladi. O‘zbek, qirg‘iz xalqlari o‘z farzandlarini 
yaxshi chavondoz, mergan, kuragi yerga tegmagan pahlavon, zukko, 
chaqqon qilib tarbiyalash maqsadida elning barcha marosimlarida ot 
o‘yinlari, kurash, turli tosh, arqon, koptok o‘yinlariga alohida e’tibor 
qaratilgan. E’tiborlisi, XI asrda yashab o‘tgan turkshunos olim Mahmud 
Qoshg‘ariyning “Devoni lug‘otit turk” asarida ham bolalar o‘yinlari, 
jumladan, to‘p o‘yini – chavgon haqida alohida qaydlar mavjud. 
“O‘yinlar – bolaning ham aqlan, ham jismonan rivojlanishiga yordam 
beradi. O‘yin bolani jamiyatga aralashtiradi, jamiyatdagi o‘rnini topishiga 
sababchi bo‘ladi. Chunki o‘yinda bola o‘yinboshi bo‘ladi, ishtirokchi bo‘ladi, 
unga jamiyat, dunyo haqida bilim beradi. Eng qizig‘i bu bilimlar bolaga 
majburan emas, unga zavq uyg‘otib o‘rgatiladi. Bizning xalq pedagogikamiz 
mohiyati ham shundan iborat”, - deydi Alisher Navoiy nomidagi til va 
adabiyot instituti filologiya fakulteti folklor bo‘limi rahbari Shomirza 
Turdimov. O‘zbekiston hududida tarixan juda ko‘p milliy bolalar o‘yinlari 
bo‘lgan va ular avloddan avlodga o‘tib kelgan. “Oq terakmi-ko‘k terak”, 
“Berkinmachoq”, “Oshiq”, “Boychechak”, “Xola-xola”, “Qorxat”, 

---

---

---

---

---

---

---

---

480 
etishdagi islohotlarni amalga oshirishdagi ta’sirini belgilashda muhim 
ahmiyatga ega. Yurtboshimiz Sh.Mirziyoev bu borada “Dunyodagi 
raqobatga bardoshli, jahon maydonida o‘z o‘rniga ega bo‘lishga 
intilayotayotgan har bir xalq shu masalalar haqida jiddiy o‘ylaydi, bu borada 
amaliy choralarni ko‘radi, aks holda, u hech shubhasiz, xalq va millat sifatida 
o‘zligini boy beradi. Murakkab geosiyosiy va mafkuraviy jarayonlarning 
salbiy ta’siri ortib, odamlarning ongi va qalbi uchun kurash kuchayib 
borayotgan bugungi kunda yurtimiz sarhadlari va mamlakatimiz hayotining 
barcha sohalarini g‘oyaviy himoyalash ishlari zamon talablari, islohot va 
yangilanishlar sur’atidan ortda qolmoqda”-deb ta’kidlanadi.[1:292] 
XX1 asr boshidan, butun insoniyat ma’naviy-etikologik inqirozlar 
keskinlashayotganligini anglay boshladi. Ayniqsa, XX asr oxirida ikki qutbli 
dunyoning bartaraf etilishi bilan: yangi tipdagi demokratik munosabatlar 
vujudga kelishi haqidagi bashoratlarning o‘zini oqlamaganligi, aksincha, 
umuman xalqaro ijtimoiy-siyosiy munosabatlarga, xususan ma’naviy 
munosabatlarga, millatlarning o‘zligini saqlab qolish va ma’naviy tahdidlar 
kuchayishi jahon hamjamiyatini tashvishga solmoqda.
Ana shu jarayonlarda millatlar taqdiri, ularning o‘zligini anglashi va 
istiqbolini o‘ylash har bir fuqaro yoki millat vakilining asosiy muddaosi 
bo‘lishi kerak. Bu masala hech bir davlat manfaatisiz amalga oshmaydi.
Ushbu tushuncha sobiq sho‘ro hukmronligi davrida Ittifoq 
respublikalaridagi tadqiqotchilar uchun «yopiq» masala edi. Uni faqat sobiq 
markazdagi tadqiqotchilar uning manfaatlari yo‘lida tegishli tashkilotlarga 
ma’lumotlar berish nuqtai nazaridan «pinhona» o‘rganganlar. Bunday 
o‘rganilishidan ko‘zlangan asosiy maqsad — milliy ong rivojlanib, o‘z 
huquq va erkinliklarini talab qilib chiqadigan millatlarning tanobini tortib 
turish bo‘lgan edi. Shu boisdan mazkur masala oshkora ravishda ilmiy 
jihatdan fundamental tarzda o‘rganilmay kelingan. Hatto, bu tushunchaga 
ta’rif sho‘ro hukmronligi davrida e’lon qilingan lug‘atlarda ham uchramas 
edi. Ushbu masala obyektiv o‘rganilmaganligi oqibatida bu sohada o‘ta 
murakkab muammolar yuzaga kelib, sobiq sho‘ro davlatining halokatga 
uchrashiga sabab bo‘lgan edi. Shu boisdan ham milliy ongni fundamental 
tarzda o‘rganish faqat sho‘ro hukmronligi barbod bo‘lganidan keyingina 
boshlandi. Shu jumladan, O‘zbekistonda ham faqat mustaqilligimizni qo‘lga 
kiritganimizdan keyin bu masalani o‘rganish imkoniyati yuzaga keldi. 
Bugun O‘zbekistonda «milliy ong» tushunchasiga turli qarashlar 
shakllandi. Jumladan, akademik Erkin Yusupov milliy ongga quyidagi 
ta’rifni beradi: «...Milliy ong oddiy his-tuyg‘u emas, balki muayyan axloqiy, 

---

481 
huquqiy, ilmiy, mafkuraviy qadriyatlarga asoslangan e’tiqoddir»[2:165]. 
Psixolog olima Zuxra Abduraxmonova fikricha “... milliy ong tariximiz va 
taqdirimiz birligini, bir ota-onaning farzandi ekanimizni anglashdir”[3:16].
Milliy ong tushunchasiga barcha qarashlarda unga milliy 
taraqqiyotning muhim omili sifatida qaraydilar. Milliy ongning asosiy 
o‘zagini e’tiqod tashkil etadi. Zero, e’tiqod (E. Yusupov) bo‘lmasa, millat 
taraqqiy qila olmaydi, ayni paytda u millat ma’naviyatining tarkibiy qismi 
sifatida yuksak darajada rivojlansagina, u millatni taraqqiyotga yetaklaydi. 
E’tiqod shu millatga mehr-muhabbat, ishonch, qadrlash sog‘inch, 
qayg‘urish tuyg‘ularini ifodalaydi. Shu bilan birga u millat vakillarining 
yagona tarix, taqdir birligini, bir ota-onaning farzandi (Z.Abduraxmonova) 
ekanligini anglash, bir millatga daxldorlik tuyg‘usini ifodalagan holda millat 
istiqboli uchun amaliy ahamiyatga egadir.
Milliy ong — millatning mavjud bo‘lishi, uning tarixiy taraqqiyoti va 
istikboli bilan bog‘liq. U millat shakllanishi, taraqqiy etishi va barqarorligini 
ta’minlaydi. Milliy ong millatning o‘zi bilan shakllanib keladi. Uning 
boshqalardan farq qiluvchi, faqat o‘zigagina aloqador manfaatlari va 
maqsadlarining shakllanishigina yo‘naltiradi. Shuning uchun xam milliy 
ong, millat bilan mutanosib ravishda uzoq tarixiy davrda uning turmush 
tarzi, iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy va keng ma’naviy-ma’rifiy salohiyati ta’siri 
natijasida shakllanib keladi. Shu ma’noda ham Millat taqdiri va manfaatini 
o‘ziga qamrab olgan harqanday qarashlarlar tizimida milliy ong shakllanadi. 
Ayni paytda unga quyidagicha ta’rif berish mumkin: Milliy ong u yoki bu 
millatning o‘z tarixi va o‘zligini anglagan holda oldiga taraqqiyparvar
maqsadni qo‘yishi, uning manfaatlari hamda o‘zga millatlar bilan bo‘ladigan 
muloqotlarda ularning mavjudligini anglashi, uning taraqqiyoti yo‘lida 
muammolarini tushunib yetishi va bartaraf etishda bilim va tafakkur ila 
jonkuyarlik bilan faol harakatga kelishi, uning istiqboli yo‘lida yangi 
g‘oyalar va qarashlarni namoyon qilishi, deyish mumkin.
Chunki millatda uning manfaat va maqsadlarini ifoda etuvchi ong 
bo‘lsa-yu, ammo uni amalga oshirishga harakat qilinmasa, millatning 
ongliligi o‘z ifodasini topa olmaydi. Shu ma’noda, milliy ong har bir millat 
manfaat va maqsadlarini amalga oshirish borasida faollik ko‘rsatish darajasi 
ham hisoblanadi. Milliy ong milliy manfaatlarni aks ettiruvchi omil sifatida 
millatning moddiy va ma’naviy boyliklarini ishlab chiqarish, o‘zga millatlar 
bilan o‘zaro munosabatlar jarayonida shakllanib boradi. Ana shu jarayonda 
har bir millatga xos bo‘lgan xususiyat, urf-odat, an’ana va qadriyatlar 
shakllanadi.

---

482 
Milliy ongning rivojlanishida millatning ichki ma’naviy-ma’rifiy 
intellektual salohiyati va uning vatanparvarlik tuyg‘usi muhim ahamiyatga 
ega. Millat o‘zining shakllanish jarayonida o‘z yaxlitligi va o‘ziga xos bo‘lgan 
barcha omillarni ham rivojlantirib boradi. [4:73] O‘z o‘rnida ana shu omillar 
ham milliy ong taraqqiyotiga o‘z ta’sirini o‘tkazadi. Ya’ni har bir millat 
milliy ong rivojlanishida o‘z salohiyatini yaratadi. Milliy ong 
rivojlanishining ma’naviy asoslarini milliy til, meros, tarixiy xotira, urf-
odat, an’ana, axloq, qadriyatlar, milliy ta’lim-tarbiya tizimi kabilar tashkil 
qiladi. Uning ushbu xususiyatlari faylasuf olim S.Otamurodov tomonidan 
qayd etilgan[5:315] Mana shu omillardan millat ma’naviy ozuqa oladi, ular 
orqali inson va millat o‘z-o‘zini anglaydi.
Xulosa qilib aytganda, globallashuv jarayonida butun dunyo bo‘ylab 
millatlar va xalqlarning o‘z borlig‘ini, madaniyatini, ma’naviyatini asrash, 
o‘zini ma’naviy halokatdan saqlab qolish masalasi yanada kuchayib 
bormoqda, uni hal qilishda jamiyat milliy ongini shakllantirish, boyitish 
dolzarb ahamiyatga kasb etmoqda. Ushbu masalaning qanchalik darajada 
dolzarbligi mamlakatimizda Yangi O‘zbekistonni barpo etishdagi 
islohotlarni amalga oshirishda muhim ahamiyatga ega bo‘lib, yoshlarda 
milliy o‘zlikni anglash, vatanparvarlik tuyg‘usini oshirish, intellektual 
salohiyatini oshirish, milliy qadriyatlarni boyitish, mamlakat istiqbolidagi 
faolligini oshirish va yangi marralarni belgilashga chorlash barcha ta’lim 
muassalari faoliyati tizimiga nazariy va amaliy hihatdan joriy etish lozim. 
Ayniqsa, bugungi yangi O‘zbekistonda amalga oshirilayotgan 
islohotlarimizda qabul qilinayotgan Konstitutsiyamizning yangi loyihasi 
Inson farovon yashashi, davlat barqaror rivojlanishi uchun samarali, ixcham 
va xalqchil davlat boshqaruvi joriy qilinishiga, parlamentarizmni 
kuchaytirish uchun xizmat qilishga qaratilgan bo‘lib, bu fuqarolarimiz va 
yoshlarimiz milliy ongining bir muhim fenomeni sifatida anglab yetishi sari 
dadil qadam qo‘yiladi. Bu o‘z navbatida yoshlarda milliy ongning yangi 
qirralari va omillarini his qilish, o‘z hayotining ehtiyojiga aylantirish 
zaruriyatini yuzaga keltirmoqda. Shu o‘rinda Prezident Sh.Mirziyoev: “Eng 
muhimi, jamiyatimizda tinchlik osoyishtalik, millatlararo totuvlik, 
bag‘rikenlik va mehr-oqibat muhiti hukm surmoqda, biz ana shu mustahkam 
zaminga tayanib, mamlakatimiz taraqqiyotini yangi bosqichga ko‘tarish 
maqsadida buyuk ishlarni boshlaganmiz” [1:50],- deya ta’kidlab o‘tganlarida 
yoshlar milliy ongida yangi maqsadlarni qo‘yishga chorlaydi. 
Boshlanayotgan yangi bosqich- Yangi O‘zbekistonda demokratik 
islohotlarimizni yanada takomillashtirishga qaratilayotgan Uchinchi 

---

483 
Renessans jarayonida milliy ongni muhim vazifasi inson qadr qimmati, 
manfaati va ma’naviy taraqqiyoti uchun xizmat qilishi kerak.