Ikkinchi qism toshkent – 2023

MA’RIFATLI SHAXS TARBIYASIDA UMUMIY O‘RTA TA’LIM 
MUASSASALARI RAHBAR XODIMLARI KOMMUNIKATIV 
KOMPETENTLIGINING AHAMIYATI 
 
Umarova Nilufar Xasanovna 
Abdulla Avloniy nomidagi pedagoglarni kasbiy
rivojlantirish va yangi metodikalarga o‘rgatish
milliy-tadqiqot instituti doktoranti 
Annotatsiya: ushbu maqolada umumiy o‘rta ta’lim muassasalari rahbar 
xodimlari kommunikativ kompetentligining ma’rifatli shaxs tarbiyasidagi 
ahamiyati, kommunikativ kompetensiya, uning xususiyatlari, kommunikativ 
kompetentlik, uning komponentlari, ta’lim islohotlari jarayonida kommunikativ 
kompetensiyaning ko‘rsatkichlari to‘g‘risida mushohada yuritiladi. 
Kalit so‘zlar: rahbar, ta’limni boshqarish, ta’lim-tarbiya, ma’rifat, 
kommunikativlik, kommunikativlik qobiliyati, kommunikativ mahorat, 
kommunikativ madaniyat, kommunikativ kompetensiya, kommunikativ 
kompetentlik, kommunikativ kompetentlik ko‘rsatkichlari. 
 
Yurtimizda amalga oshirilayotgan islohotlar tufayli barcha sohalarda 
bo‘lgani kabi ta’lim tizimida ham bir qator o‘zgarishlar yuz bermoqda. Yangi 
O‘zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy, g‘oyaviy-ma’naviy, huquqiy-siyosiy, 
ma’rifiy-dunyoviy jihatdan mustahkamlash va takomillashtirish “Milliy 
tiklanishdan - milliy yuksalish sari” tamoyili asosida kelajakda buyuk 
davlatga aylantirishning muhim omili bo‘lib, uning hozirgi bosqichdagi 
maqsad va vazifalari Respublikamizning yangi tahrirda 2020-yil 23-
sentabrda qabul qilingan “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni hamda O‘zbekiston 
Respublikasi Prezidentining 2022-yil 28-yanvardagi PF 60-sonli “2022-
2026-yillarga mo‘ljallangan yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi 
to‘g‘risida”gi Farmonida har tomonlama teran belgilab berilgan.
O‘zbekiston uchinchi ming yillikda jamiyat hayotining turli sohalari 
jumladan, ta’lim tizimi sohasini tubdan isloh qilish jarayoniga qadam 
qo‘ydi. Ta’lim har qanday jamiyatning ajralmas tarkibiy qismi, ma’naviyati 
va madaniyati darajasining ko‘rsatkichi shuningdek, taraqqiyotining 
asosidir.
Zero, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev
“Yangi O‘zbekiston – maktab ostonasidan, ta’lim-tarbiya tizimidan 
boshlanadi”, degan g‘oya asosida keng ko‘lamli islohotlarni amalga 
oshiramiz [1] deb ta’kidladilar.

---

460 
Shuningdek, 
hukumatimizning 
“Uzluksiz 
ma’naviy 
tarbiya 
konsepsiyasini tasdiqlash va uni amalga oshirish chora-tadbirlari 
to‘g‘risida”gi qarori davlatning ta’lim-tarbiya sohasidagi siyosatini amalga 
oshirishda mavjud bo‘lgan dolzarb muammolarni hal etishga yo‘naltirildi. 
Ushbu konsepsiyada yosh avlod tarbiyasidagi ishlarni yangi bosqichga olib 
chiqishga qaratilgan ustuvor vazifalar, asosiy maqsad va yo‘nalishlar bilan 
birga ma’rifiy shaxs tarbiyasining bir qator jihatlari belgilab berilgan [2]. 
Ma’rifat arabcha “arafa” – “bilmoq” ma’nosini anglatib, ta’lim-tarbiya, 
iqtisodiy, siyosiy, falsafiy, diniy g‘oyalar majmui asosida kishilarning
ong-bilimini, madaniyatini o‘stirishga qaratilgan faoliyat. Maʼrifat — 
kishilarning ongini, bilimini, madaniyatini oshirishga qaratilgan taʼlim-
tarbiya jarayoni. U tabiat, jamiyat va inson mohiyati haqidagi turli bilimlar, 
maʼlumotlar majmuasini ham bildiradi [3].
Ma’rifat - xalqimiz, millatimiz qonidadir. An’anaviy sharqona qarashga 
ko‘ra, ma’rifatlilik - faqat bilim va malaka emas, ayni paytda chuqur 
ma’naviyat, komil inson deganida aynan shunday odamlarni ko‘z oldiga 
keltiradi [4]. 
Maʼrifat - bilim va madaniyatning qoʻshma mazmuni boʻlib, maorif uni 
yoyish vositasidir. Maʼrifatni hayotga singdirish maorif tizimi orqali amalga 
oshiriladi 
[3]. 
Demak, ma’rifatni targ‘ib qilishdek vazifani amalga oshirishda 
belgilangan maqsadlarga erishish uchun soha menejerlaridan qator 
kompetensiyalarga egalik talab etiladi. Bunday kompetensiyalardan biri 
kommunikativ kompetensiyadir. Kommunikativ kompetentsiya - bu 
kommunikativ qobiliyatlarni, bilim va ko‘nikmalarni, ishbilarmonlik 
aloqalari sohasidagi hissiy va ijtimoiy tajribani o‘z ichiga olgan insonning 
umumlashtiruvchi kommunikativ xususiyatidir. 
Kommunikativ kompetentsiya - bu kasbiy faoliyatda umumiy 
madaniyat va uning o‘ziga xos ko‘rinishini sintez qiladigan ajralmas sifat. 
Kommunikativ kompetensiya – rahbardan to‘laqonli muloqotchanlikni 
talab etadi. Har qanday vaziyatda o‘quvchi va jamoa a’zolari bilan ijobiy 
munosabatda bo‘lishni taqozo etadi.
Kommunikativ 
kompetensiyaning 
rivojiga 
kommunikativlik, 
kommunikabellik, kommunikativlik qobiliyati, kommunikativ mahorat, 
kommunikativ madaniyat kabi xususiyatlar o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. 
Kommunikativlik – shaxslar orasidagi o‘zaro axborot almashinuv, 
aloqa, munosabat o‘rnatilishida ifodalansa, kommunikabellik – aloqa va 
munosabatlar 
o‘rnatish, 
muloqotga 
moyillik 
layoqati 
bo‘lib, 

---

461 
kommunikabellik xususiyatiga ega bo‘lgan shaxs muloqotda yoqimli va 
atrofdagilar bilan oson munosabat o‘rnata oladi[5]. 
Kommunikativlik qobiliyati - bu xodimlar bilan muloqotda bo‘lishga, 
boshqaruv muloqotini to‘g‘ri tashkil etishga, bo‘ysunuvchilarga yondashish 
uchun to‘g‘ri yo‘l topa bilishga, ular bilan pedagogik nuqtai nazardan 
maqsadga muvofiq o‘zaro aloqa bog‘lashga pedagogik taktning mavjudligiga 
qaratilgan qobiliyatdir [6].
Kommunikativ mahorat insonlarni to‘g‘ri tushunish, ular bilan 
hamkorlikda harakat qilish, muloqot qobiliyati bilan bog‘liq bo‘lgan 
ko‘nikmalardan tashkil topadi. 
Kommunikativ madaniyat - yuksak darajadagi muloqot ko‘nikmalariga 
egalik [5] deb ta’riflanadi.
Kommunikativ kompetensiya quyidagi subkompetensiyalarni o‘z ichiga 
oladi: lingvistik (lingvistik), sotsiolingvistik (nutq), ijtimoiy-madaniy, 
ijtimoiy (pragmatik), strategik (kompensatsion), diskursiv, sub’ekt.
Kommunikativ kompetensiya og‘zaki va og‘zaki bo‘lmagan aloqa 
vositalarining moslashuvchanligi va ulardan foydalanish erkinligini nazarda 
tutadi va insonning o‘ziga, tabiiy va ijtimoiy olamga bo‘lgan munosabatlari 
tizimini tartibga soluvchi kategoriya sifatida qaralishi mumkin. 
Kommunikativ kompetensiya - bu murakkab muloqot qobiliyatlari va 
qobiliyatlariga egalik qilish, yangi ijtimoiy tuzilmalarda yetarli malakalarni 
shakllantirish, muloqotdagi madaniy me’yorlar va cheklovlarni bilish, urf-
odatlar, aloqa sohasidagi odob-axloq qoidalarini bilish, odob-axloq 
qoidalariga hurmat, milliylikka xos bo‘lgan kommunikativ vositalar 
yo‘nalishi haqida xabardor bo‘lish. 
Demak, har bir umumta’lim muassasalari rahbar xodimlari o‘z 
faoliyatlarida aniq belgilangan vazifalarni bajarish asnosida kommunikativ 
kompetentlik komponentlariga ega bo‘lishi lozim. Bunday komponentlar bir 
qator ko‘rsatkichlar orqali ifodalanadi.
Kommunikativ kompetentlik ko‘rsatkichlari: 
- o‘zgalar fikrini hurmat qilishini namoyon qila olish; 
- o‘zgalar fikriga ta’sir etuvchi (ishontira olish, to‘g‘rilash, fikrni 
qarama-qarshi qo‘yish) muloqot maneralarini tanlay olish; 
- o‘zgalarning huquqlari va hissiyotlarini hurmat qilishga hamda o‘zaro 
munosabatlarini o‘rnatishga qaratilgan (qo‘llab-quvvatlash, konsruktiv, 
ruxlantiruvchi) muloqot shakllarini tanlay olish; 
- ta’lim jarayoni sifatini oshirish va ta’lim oluvchilarning o‘quv 
ehtiyojini qondirish maqsadida o‘z hamkasblari bilan axborot 

---

462 
kommunikatsiya texnologiyalarining turli vositalari yordamida aloqa 
o‘rnata olish va hamkorlik qilish; 
- ta’lim sifatini oshirish maqsadida global tarmoqdagi turli pedagogik 
hamjamiyatlarda ishtirok etish; 
- o‘zgalar bilan o‘zaro hurmat asosida qurilgan munosabatlarni o‘rnata 
olishi; 
- o‘zini tutishda, boshqalar bilan munosabatga kirishishda, qaror qabul 
qilishda va resurslarni boshqarishda ahloq normalariga rioya etish; 
- milliy qadriyatlarni, shaxs erkinligi va uning mas’uliyati, ijtimoiy 
adolatni himoya qila olish [7]. 
Demak, umumiy o‘rta ta’lim muassasalari rahbar xodimlari 
kommunikativ kompetensiyasi ta’lim faoliyatini tashkil etishni bilish, 
bag‘rikenglik bilan ish yuritish, ziddiyatli vaziyatlarda o‘zini munosib tuta 
bilish, jamoasini demokratik boshqarish va o‘z-o‘zini boshqarish faoliyatida 
ishtirok etishi, xodimlar ijtimoiy faoliyati uchun ko‘maklashishi, o‘zining 
ilmiy-metodik faoliyati natijalarini taqdim etishni bilishi va rahbarning 
amaliy ko‘nikmalari, tajribasi va shaxsiy fazilatlarini qay darajada namoyon 
eta olishi orqali ma’rifatli shaxs tarbiyasida ibrat bo‘la olishi hamdir. 
Xulosa qilib aytish lozimki, mamlakatimizda uzluksiz ta’lim islohoti 
jadallik bilan olib borilayotgan bugungi kunda ma’rifatli shaxs tarbiyasida 
maktab rahbar xodimlarining kommunikativ kompetentligi muhim o‘rin 
tutadi. Zero maktab rahbarlari kommunikativ kompetentligining 
takomillashishi avvalo dunyoqarashni o‘zgartirish, o‘z faoliyatiga tanqidiy 
nuqtai nazar bilan qarash, ta’lim va tarbiya sohasidagi ma’rifatli shaxsni 
tarbiyalash kabi maqsadga erishish yo‘lida tinmay izlanish va o‘zining 
kommunikativ qobiliyatlarini rivojlantirib borishini taqazo etadi.