Ikromova xurshida ilxomiddin qizi
Download 1.26 Mb. Pdf ko'rish
|
algebra va analiz asoslari kursida modul belgisi ostida qatnashgan
- Bu sahifa navigatsiya:
- IKROMOVA XURShIDA ILXOMIDDIN QIZI ALGEBRA VA ANALIZ ASOLARI KURSIDA MODUL BELGISI OSTIDA QATNAShGAN TENGLAMALARNI YEChISh
- Tadqiqotning maqsad va vazifalari
- Tadqiqotning predmeti A
- Tadqiqotning amaliy ahamiyati.
- Ta’rifdan foydalanib modul belgisi ostida qatnashgan tenglamalarni yechish. (1)
- ko‘rinishdagi tenglamarni yechish.
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI ZAHIRIDDIN MUHAMMAD BOBUR NOMIDAGI ANDIJON DAVLAT UNIVERSITETI
Matematika kafedrasi Qo’lyozma huquqida
5130100 – matematika yo’nalishi bo’yicha bakalavr akademik darajasini olish uchun yozilgan BITIRUV MALAKAVIY ISH
Andijon 2016 KIRISh Tenglamalar va ularni yechish o‘rta maxsus, kasb-xunar ta’limi algebra va analiz asoslari kursida [5] asosiy mazmundor-uslubiy yo‘nalishni tashkil etib, boshqa mazmundor-uslubiy yo‘nalishlar: ayniy almashtirishlar, funksiyalar va ularning xossallarini o‘rganish, son tushunchasini kengaytirish bilan uzviy bog‘langan holda o‘rganiladi. Shuning uchun ham akademik litsey va kasb-xunar kollejlari algebra va analiz asoslari kursida tenglamalar va ularni yechishga doir o’quv materiallarini o’rganishga, xususan noma’lum modul belgisi ostida qatnashgan tenglamalarni o’rganishga alohida ahamiyat beriladi. Lekin noma’lum modul belgisi ostida qatnashgan tenglamalarni yechishning boshqa tenglamalar sinflari: chiziqli, kvadratik, ratsional, ko‘rsatkichli, logarifmik, irratsional, trigonometrik tenglamalarni yechishdan farq qiladigan jihatlari mavjud bo‘lib, [7],[13],[17],[18] u modul belgisini ochish bilan bog‘liqdir. Yuqorida sanab o‘tilgan tenglamalar sinflariga tegishli misollarni yechishda asosan quyidagi ikkita usuldan foydalaniladi: a)
teng kuchli o‘tish yordamida yechish: ) ( ) (
g x f va ) ( ) ( x h x tenglamalar yechimlari to’plami ustma-ust tushsa yoki ularning ikkalasi yechimga ega bo’lmasa teng kuchli tenglamalar deyiladi. Boshqacha aytganda birinchi tenglikning barcha yechimlari tўplami ikkinchi tenglikning ham yechimlari tўplami bo’lsa va ikkinchi tenglikning barcha yechimlari tўplami birinchi tenglikning yechimlari tўplami bo’lsa, bu ikkala tenglik teng kuchli deyiladi. Bundan tashqari agar ikkala tenglik yechimga ega bo’lmasa, ular ham teng kuchli deb hisoblanadi. Berilgan tenglamani unga teng kuchli bo’lgan tenglama bilan almashtirish, yoki berilgan tenglamani unga teng kuchli bo’lgan tenglama (tenglamalar birlashmasi) bilan almashtirish teng kuchli o’tish deb ataladi. b) tenglamalarni natijasiga o‘tish yordamida yechish: Agar ) (
( x h x f
tenglama ildizlari orasida ) ( ) (
g x f tenglamaning barcha ildizlari saqlansa, ) ( ) ( x h x f tenglama ) ( ) ( x g x f tenglamaning natijasi deyiladi. Berilgan tenglamani unga natijaviy tenglama bilan almashtirish, yoki berilgan tenglamani unga natijaviy bo‘lgan tenglama (tenglamalar birlashmasi) bilan almashtirish natijaga o‘tish deb ataladi. Modul belgisi ostida qatnashgan tenglamalarni yechishda modul belgisini ochish uchun quyidagi usullardan foydalaniladi. 1) ta’rifdan foydalanib, modul belgisini ochish; 2) tenglamaning ikkala qismini kvadratga ko‘tarish usuli; 3) oraliqlarga bo‘lish usuli. Noma’lum modul belgisi ostida qatnashgan tenglamalarga doir misollarni yechishning bu usullari, akademik litsey va kasb-xunar kollejlari matematika kursida o‘rganiladigan boshqa tenglamalar sinfiga tegishli misollarni yechish usullaridan farq qilgani uchun, o‘quvchilarning bu tenglamalarga yechish bo‘yicha bilim va ko‘nikmalari talab darajasida emasligi ko‘rinib qolmoqda. Bunday natijalarni qayd etilishiga sabab bir tomondan yuqorida ko‘rsatilgan bu tenglamalar sinfiga tegishli misollarni yechishning o‘ziga xosligi bo‘lsa, ikkinchi tomondan, bugungi kunda algebra va analiz asoslari kursida noma’lum modul belgisi ostida qatnashgan tenglamalarning o‘rni va mavqei yetarli darajada asoslanmaganligi, o‘rganilishi lozim bo‘lgan o‘quv materialini tanlab olish va joylashtirish tamoyillarni xaligacha to‘liq aniqlanmaganligi, nazariy materialni yoritilishning darajasi ishlab chiqilmaganligi, mashqlar sistemasi didaktik talablarga to‘la javob bermasligidadir. [7],[12]
Mana shu asosda bitiruv malakaviy ishi tadqiqot muammosi aniqlandi: akademik litsey va kasb-xunar kollejlari matematika kursida noma’lum modul belgisi ostida qatnashgan tenglamalar va ularni yechish bo‘yicha o‘quv materialini ishlab chiqish va mashqlar sistemasini shakllantirish. Tadqiqot ob’ekti: Algebra va analiz asoslari kursida modul belgisi ostida qatnashgan tenglamalar va o‘quvchilarni ularni yechishga o‘rgatish.
Bitiruv malakaviy ishida akademik litsey va kasb-xunar kollejlari matematika kursida noma’lum modul belgisi ostida qatnashgan tenglamalarni yechish bo‘yicha o‘quv materialini taxlil etish va uni takomilllashtirish yo‘llarini aniqlash asosida, ushbu mavzu bo‘yicha o‘quv materialini yaratish va mashqlar sistemasini tuzish: Bu maksadni amalga oshirish uchun quyidagi vazifalar hal qilindi: - umumiy o‘rta ta’lim maktabi “Algebra” kursida noma’lum modul belgisi ostida qatnashgan tenglamalarga doir o‘quv materiali, ya’ni bu tenglamalar sinfini o‘rganishga tayyorgarlik davridagi amalga oshirilgan ishlar taxlil qilindi; - o‘rta maxsus, kasb-xunar ta’limi matematika kursida noma’lum modul ostida qatnashgan tenglamalar va ularni yechish bo‘yicha o‘rganiladigan o‘quv materiallari tahlil qilindi; - o‘quv, o‘quv-metodik adabiyotlar taxlil qilinib, noma’lum modul belgisi ostida qatnashgan tenglamalarni yechish usullari aniqlandi; - o‘rta maxsus, kasb-xunar ta’limi matematika kursida o‘rganiladigan noma’lum modul belgisi ostida qatnashgan tenglamalarni o‘rganish bo‘yicha o‘quv materiallari va mashqlar sistemasi yaratildi. Tadqiqotning predmeti Akademik litsey va kasb-xunar kollejlari algebra va analiz asoslari kursida noma’lum modul belgisi ostida qatnashgan tenglamalarni yechishga o’quvchilarni o’rgatishni takomillashtirishning mumkin bo’lgan yo’llarini taxlil etish asosida aniqlash. Tadqiqotning amaliy ahamiyati. Tadqiqot asosida yaratilgan noma’lum modul belgisi ostida qatnashgan tenglamalar va ularni yechish bo‘yicha yaratilgan o‘quv materiallari, o‘rta maxsus, kasb-xunar ta’limi algebra va analiz asoslari kursida uslubiy qo‘llanma sifatida qo‘llanilishi mumkin.
1-BOB. NOMA’LUM MODUL BELGISI OSTIDA QATNAShGAN TENGLAMALARNI YEChISh BO‘YIChA NAZARIY MA’LUMOTLAR 1-§ NOMA’LUM MODUL BELGISI OSTIDA QATNAShGAN TENGLAMALARNI YEChISh USULLARI Modul belgisi ostida qatnashgan tenglamalarni yechishda ko‘p xollarda quyidagi metodlardan foydalaniladi:[7],[13],[15],[19],[21] 1) Ta’rifdan foydalanib modul belgisini ochish. 2) Tenglamaning ikkala qismini kvadratga ko‘tarib yechish. 3) Oraliqlarga bo‘lish usuli 1. Ta’rifdan foydalanib modul belgisi ostida qatnashgan tenglamalarni
ta’rifdan foydalanib modul belgisini ochish quyidagi ko‘rinishdagi modul belgisi ostida qatnashgan tenglamalar yechiladi. 1. b x f ) ( ko‘rinishdagi tenglamalarni yechish.
b x f ) ( (2) tenglama noma’lum modul belgisi ostida qatnashgan eng sodda tenglamadir. Bu tenglamani yechishda quyidagi xollar bo‘lishi mumkin: a) b < 0 da (2) tenglama yechimga ega emas, b) b = 0 da (2) tenglama f ( x ) = 0 tenglamaga teng kuchli bo‘ladi.
tenglamalar birlashmasiga teng kuchli bo‘ladi. 1 - misol. |3x - 2| = 7 tenglamani yeching. бўлса x агарf x f бўлса x агарf x f x f 0 ) ( ), ( 0 ) ( ), ( ) ( Yechish. Berilgan tenglama quyidagi: a) 3x - 2 = 7 va b) 3x - 2 = - 7 tenglamalar birlashmasiga teng kuchlidir. Ularni yechib x = 3 va x =
ildizlarni hosil qilamiz. Javob: = 3; 3 5 2 x 2-misol. 6 5
x tenglamani yeching. Yechish. Berilgan tenglama quyidagi: a)
6 5 2
x va b) 6 5
x x tenglamalar birlashmasiga teng kuchlidir. Ularni yechib: a) ; 0
5 2
x
, 6 1 x
1 2 x
b) ; 0 6 5 2
x
, 3 3 x
2 4 x
berilgan tenglama ildizlarini topamiz. Javob: , 6 1 x 1 2 x , , 3 3 x
2 4 x
3-misol. 2 6 5 2 x x tenglamani yeching. Yechish. Berilgan tenglama quyidagi: a)
2 6 5 2 x x va b) 2 6
2
x tenglamalar birlashmasiga teng kuchli bo‘ladi. Ularni yechib: a) 0 4
2 x x ; , 1 1 x
, 4 2 x
b) 0 8 5 2 x x bu kvadrat tenglamaning diskriminanti 0 7
4 25
bo‘lgani uchun haqiqiy ildizlarga ega emas. Demak, berilgan tenglama ildizlari , 1
x va
4 2 x bo‘ladi. Javob: ,
1
4 2
x ,
2. ) ( ) (
g x f
) ( ) (
g x f tenglama a) f ( x ) 0 da, f ( x ) = g ( x ) va b) 0
(
f da, - f ( x ) = g ( x ) tenglamalar birlashmasiga teng kuchli bo‘ladi. 4-misol. |2x-3| = 8-x tenglamani yeching. Yechish: Berilgan tenglama quyidagi: 2x -3 0 da 2x - 3 = 8 - x , 2x - 3 < 0 da - (2x - 3) = 8 - x tenglamalar birlashmasiga teng kuchli buladi
Demak, a) 2x - 3 0 da, ya’ni 2 3 x da, 2x -3 = 8 - x bo‘lib, bundan 3 11
x
yechimni xosil qilamiz. Bu yechim 2 3 x sohaga tegishli bo‘lgani uchun berilgan tenglamaning ham yechimi bo‘ladi. b) 2x - 3 < 0 da, ya’ni 2 3
x da -(2x-3) =8-x bo‘lib, bundan 5
x yechimni hosil qilamiz. Bu yechim 2 3 x sohaga tegishli bo‘lgani uchun berilgan tenglamanin ham yechimi bo‘ladi. Demak, berilgan tenglama ikkita 3 11
x va
5 2 x yechimga ega bo‘ladi. 3 11 1
; 5
. 3. ) ( ) ( x g x f ko‘rinishdagi tenglamalarni yechish. ) ( ) ( x g x f
f (x) = g(x) hamda f ( x ) = - g ( x ) tenglamalar birlashmasiga teng kuchli bo‘ladi. 5- misol. |2x - 5| = |5 - 3x| tenglamani yeching. Yechish. Berilgan tenglama quyidagi: a) 2x - 5 = 5 - 3x va b) 2x - 5 = -(5 - 3x) tenglamalar birlashmasiga teng kuchli bo‘ladi.
Birinchi tenglamadan x= 2 va ikkinchi tenglamadan x 2 = 0 ildizlarni topamiz. Javob: = 2; x
2 = 0.
4. f
x = g ( x ) (3) kurinishdagi tenglama: a) x
0 bo‘lganda f ( x ) = g ( x ) va b) x < 0 bo‘lganda f (-x)=g ( x ) t englamalar birlashmasiga teng kuchli bo‘ladi. Demak, bu kurinishdagi tenglamalarni yechish uchun: a)dastlab 0
to‘plamga tegishli bo‘lgan f ( x ) = g ( x ) tenglama yechimlari topilib, so‘ngra b) x < 0 to‘plamga tegishli bo‘lgan f (- x) = g ( x ) tenglama yechimlari topiladi. Bu yechimlar birlashmasi (3) tenglamaning barcha yechimlar to‘plamini beradi. 6 —misol. x 2 -5|x| + 4 = 0 tenglamani yeching. Yechish: Berilgan tenglama a) 0
to‘plamda 0 4 5 2
x tenglamaga b) 0 x to‘plamda 0 4
( 5 2 x x tenglamaga teng kuchli bo‘ladi. 0 4
2 x x kvadrat tenglama ikkita 1 1
x va
4 2 x ildizlarga ega bo‘lib, ularning har biri manfiy emas. Demak, 1 va 4 sonlari tenglamaning ildizlari bo‘ladi. 0 4
2 x x kvadrat tenglama ham ikkita 1 3
x va
4 4 x ildizlarga ega bo‘lib, ularning har biri manfiy. Demak, -1 va -4 sonlari tenglamaning ildizlari bo‘ladi. Shunday qilib, berilgan tenlamaning barcha yechimlari 1,4, -1, -4 sonlaridan iborat bo‘ladi. Javob: 4 ; 1 ; 4 ; 1 4 3 2 1 x x x x
Bu tenglamani o‘zgaruvchini almashtirish usuli bilan ham yechish mumkin. Buning uchun 2 2
x x x ekanligidan foydalanib, berilgan tenglamani 0 4 5 2
x ko‘rinishda yozib olib x t almashtirish kiritsak, 0 4 5 2 t t
tenglamani hosil qilamiz. Bu tenlamaning ildizlari 1 va 4 musbat sonlaridan iborat. Shuning uchun berilgan tenglama quyidagi tenglamalar birlashmasiga teng kuchli bo‘ladi. a) 1
x b) 4
Ularni yechib, berilgan tenglamaning -1; 1; -4; 4 yechimlarini hosil qilamiz. 5. ) ( ) ( ( x g x f h
) (
( (
g x f h
0 ) ( ) ( )) ( ( x f x g x f h
0 ) ( ) ( )) ( (
f x g x f h sistemalar birlashmasiga teng kuchli bo‘ladi. Bu yerda h,f va g lar ixtiyoriy funksiyalardir. 7-misol. . 1
3 2 1 x x tenglamani yeching Yechish. Berilgan tenglama quyidagi ikkita sistemalar birlashmasiga teng kuchli bo‘ladi.
, 1 ) 1 ( 3 2 1 , 0 1 x x x
, 1 ) 1 ( 3 2 1 , 0 1 x x x
Birinchi sistema tenglamasi , 1 4 2 1
x ni yechib, x x 4 2 1 , 3 x
uning yagona ildizini topamiz. Lekin bu qiymatda 0 1
shart bajarilmaydi, shuning uchun bu sistema yechimga ega emas. Ikkinchi sistema tenglamasi , 1 2 2 1 x x ni yechib, x x 2 2 1 ,
3 / 1 x uning
yagona ildizini topamiz.Bu qiymatda 0 1
shart bajarilib, -1/3 soni bu sistemaning yechimi bo‘ladi. Demak, berilgan tenglamaning yagona yechimi 3 / 1 x bo‘ladi. Javob: 3
1 x
Download 1.26 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling