Ilk romantizm adabiy davrining xususiy xususiyatlari

3. Rus romantizmi
Aleksandr I hukmronligi davrida imperiya Rossiyasi ikki asrlik tarixining eng yorqin davrlaridan birini boshdan kechirdi. Liberal islohotlar va 1812 yilgi Vatan urushi, Yevropa madaniyati bilan faol munosabat va vatanparvarlik tuyg'ularining o'sishi - bularning barchasi adabiy-falsafiy jamiyatlar, yorqin shaxslar, yangi g'oyalar va asarlar paydo bo'lgan ijtimoiy muhitni keltirib chiqardi. Aynan o'sha paytda Evropa turmush shakllari rus zodagonlari tomonidan organik ravishda o'zlashtirildi, Evropa g'oyalari nafaqat poytaxt zodagonlarining kundalik hayotiga, balki Rossiya viloyatlarining mulk hayotiga ham kirdi.
1823 yilda "Donolar jamiyati" ning tashkil etilishi Rossiyada falsafiy o'z-o'zini anglashning tug'ilishini anglatadi.
Rus falsafasining rus hayotining hodisasi sifatidagi dastlabki qadamlari bu davrda mavjudligi to'liq davlatga bog'liq bo'lgan akademik fikr bilan emas, balki nazariy fikr tashqi ta'sirlar bilan cheklanmagan "akademik bo'lmagan" falsafa bilan bog'liq bo'lishi kerak. asoslari va uning mavjudligi Evropadan olingan oliy ta'lim tuzilmasi emas, balki shaxsiy tashabbus bilan aniqlangan. Shu bilan birga, 20-yillarda erkin rus falsafasi akademik falsafa bilan yaqin aloqada bo'lganligi juda ajoyib haqiqatdir. Faylasuflar avlodi, ehtimol, "olijanob ziyolilar" ning birinchi avlodi bo'lib, ular "universitet falsafasi" vakillaridan falsafiy turtki olgan, shelling professorlari M.G. Pavlova, I.I. Davydova, D.M. Vellanskiy, A.I. Galich va boshqalar. Nemis idealizmini o'zining eng romantik, shelling variantida idrok etish bilan madaniyatlar va xalqlar mavjudligining tarixiyligi mezoni sifatida falsafiy o'zini o'zi anglash va ma'naviy ijod mavzusi bog'lanadi. Romantik dunyoqarashning tarixiyligi rus madaniyatining Evropa va jahon madaniyatida tutgan o'rni haqidagi savolni tug'dirdi.
Ushbu mavzuni rus adabiyotiga kiritish tashabbusi 1920-yillarning romantik faylasuflariga ("sevgi donolari" deb ataladi) tegishli. Faylasuflar jamiyati oʻz oldiga rus jamiyatini nemis falsafasi gʻoyalari, ular frantsuz maʼrifatchiligiga qarshi chiqqan tamoyillari va usullari bilan tanishtirish vazifasini qoʻydi.
“Muayyan vaqtdan boshlab biz maktab qoidalarining iste'dodlarni rivojlantirmaydigan, balki unga bog'liqligi va og'ir sharoitlari bilan uzoqlashib ketadigan cheklovlarini tushuna boshlagandek bo'ldik. Klassik she’riyat (frantsuzlar va ularning izdoshlari tushunchalariga ko‘ra) biz uchun tog‘dan o‘rtamiyonalik va unutilishning jimjimador vodiysiga to‘xtovsiz dumalab, dumalab tushadigan Sizif tosh bo‘lishdan to‘xtadi. Jukovskiy birinchi bo'lib bu ko'pincha noshukur ishni rad etdi, hatto ko'pincha aql va oddiy iste'dodlarning ishonchli boshpanasi edi. Bizni qo‘shni nemislar va Britaniyaning olis bardlari she’riyati bilan tanishtirib, bizga tasavvur olamiga yangi yo‘llar ochdi”, deb yozadi O. Somov 1823 yilda “Romantik she’riyat haqida” maqolasida.
Ma'rifatparvarlik g'oyalari o'zlarining umumiy (empirik va ratsional) yo'nalishi bo'yicha ularga yuzaki va yolg'on bo'lib tuyuldi. Faylasuflarning intellektual manfaatlari naturfalsafa, transsendental idealizm va falsafiy estetika (Shelling, Shlegel) sohalarida yotadi. Yosh romantiklarni eng yangi nemis falsafasi va'da qilgan tabiat va tarixni mutlaq bilish istiqbollari hayratda qoldirdi. Nemis romantiklariga ergashgan faylasuflar to‘garagi a’zolari she’riyatni falsafa bilan uyg‘unlashtirishning estetik dasturini ilgari suradi va o‘z nazariy qarashlarini poetik tafakkur bilan tasdiqlashga harakat qiladi. Rossiyada bilimning romantik nazariyasi falsafiy asarlarda emas, balki adabiy asarlarda ifodalangan. "Rus shellingizmi sof falsafa bo'lib qolishni istamadi va asta-sekin madaniyatning barcha sohalariga kirib bordi. Romantizm adabiyoti o'zining ko'plab hodisalarida falsafaga (V. F. Odoevskiyning "Rus tunlari", faylasuflarning "tafakkur she'riyati", Boratinskiy va Tyutchevning ijodi) va falsafiy fikr, o'z navbatida, she'riyatga, rassomlikka intildi. Saxarov V.I. Rus romantizmining sahifalari. M., Sov. Rossiya, 1988 yil.
Rus romantizmi odatda bir necha davrlarga bo'linadi: boshlang'ich (1801-1815), etuk (1815-1825) va dekabrizmdan keyingi rivojlanish davri. Biroq, dastlabki davrga nisbatan, ushbu sxemaning an'anaviyligi hayratlanarli. Rus romantizmining boshlanishi ijodi va dunyoqarashini bir davr ichida yonma-yon qo‘yish va solishtirish qiyin bo‘lgan shoirlar Jukovskiy va Batyushkov nomlari bilan bog‘liq bo‘lib, ularning maqsadlari, intilishlari, fe’l-atvorlari juda xilma-xildir. Ikkala shoirning she'rlarida o'tmishning kuchli ta'siri, sentimentalizm davri hali ham seziladi, lekin agar Jukovskiy hali ham unga chuqur ildiz otgan bo'lsa, demak, Batyushkov yangi tendentsiyalarga ancha yaqinroq.
Belinskiy to‘g‘ri ta’kidlagan ediki, Jukovskiy ijodi “nomi yo‘q nomukammal umidlar haqida shikoyatlar, yo‘qolgan baxtdan qayg‘urish, u nimadan iboratligini Xudo biladi”. Darhaqiqat, Jukovskiy timsolida romantizm hali ham o'zining birinchi qadamlarini tashlab, sentimental va melankolik sog'inchga, yurakning noaniq, zo'rg'a sezilmaydigan intilishiga, bir so'z bilan aytganda, rus tanqidida deyilgan o'sha murakkab tuyg'ular to'plamiga hurmat ko'rsatdi. "O'rta asrlar romantizmi".
Batyushkov she'riyatida butunlay boshqacha muhit: bo'lish quvonchi, ochiq-oydin shahvoniylik, zavq madhiyasi, ammo ruhiy kasallik tufayli pessimizm va umidsizlik bilan almashtirildi.
Jukovskiy haqli ravishda rus estetik gumanizmining taniqli vakili hisoblanadi. Kuchli ehtiroslarga yot bo'lgan, xotirjam va yumshoq Jukovskiy Russo va nemis romantiklari g'oyalarining sezilarli ta'siri ostida edi. Ularga ergashib, u din, axloq, ijtimoiy munosabatlarda estetik tomonga katta ahamiyat berdi. San'at Jukovskiydan diniy ma'noga ega bo'ldi, u san'atda yuksak haqiqatlarning "ochilishini" ko'rishga intildi, bu uning uchun "muqaddas" edi. Nemis romantiklari uchun she'r va dinni aniqlash odatiy holdir. Xuddi shu narsani Jukovskiyda ham uchratamiz: “She’riyat yerning muqaddas orzularida Xudodir”. Nemis romantizmida u, ayniqsa, tashqaridagi hamma narsaga, "ruhning tungi tomoniga", tabiat va insondagi "ta'riflab bo'lmaydigan" narsalarga jalb qilishga yaqin edi. Jukovskiy rus adabiyotida ballada janrini tasdiqlaydi va rivojlantiradi.
Balada insonni go'yo ikkilamchi dunyo yoqasiga, borliqning yuqori kuchlari bilan qarama-qarshilikka qo'yadi. Bu erda tiriklar, go'zallar va yoshlar o'liklarga, xunuklarga qarshi. Tarixiy voqealar va haqiqiy tajribalar muallif tomonidan abadiy fantaziya maydoniga aylantiriladi. Shu bilan birga, Jukovskiy ba'zi Evropa uchastkalarini rus tuprog'iga o'tkazadi, ularga milliy rang, xalq ohangini beradi.
Jukovskiyning pozitsiyasi tashqi dunyo bilan kurashga kirgan, unga qarshi chiqqan shaxsning pozitsiyasi emas edi. U o'z ichida isyonga yo'l qo'ymaydi, romantik ideallardagi umidsizlikning halokatli kuchi unga ta'sir qilmadi. Jukovskiyning romantik dunyoqarashi uchun hayratlanarli ma'naviy muvozanati uning asarini 19-asrning birinchi yarmi adabiyotidan ajratib ko'rsatishga imkon beradi. Buning aksi esa dekabrist shoirlarning shiddatli fuqarolik romantizmi (K.Ryleev), erta vafot etgan, jismoniy va ruhiy dardlarga chalingan ishqiy shoirlar (K. Batyushkov, D. Venevitinov), fojiali bashoratlar bilan sug'orilgan she'riyatidir.
Batyushkovning tezislarini hayotga tatbiq etish: “Yozganingizdek yashang va yashayotganingizdek yozing. Aks holda, lirangizning barcha aks-sadolari yolg'on bo'ladi." K.N. Batyushkov Tanlangan asarlar. Shoir va she'riyat haqida nimadir. M. Pravda nashriyoti, 1986, 252-bet, Dekembristlar o'zlarining siyosiy qarashlarini she'riy shaklda shakllantiradilar, krepostnoylik bilan murosasizlik, Rossiyadagi har qanday ma'rifatli shaxsning ikki tomonlama pozitsiyasi spekulyativ emas, balki avtokratiyaga qarshi isyonda mujassamlangan. Bu harakatni harakatdagi romantizm deb hisoblash mumkin va bu nazariylashtirilgan nemis romantizmidan farqidir.
Romantizm tufayli rus she'riyatida falsafiy lirika tushunchasi paydo bo'ladi. Yevropani larzaga keltirgan so‘nggi yillar voqealari, tarix yaratuvchi shaxs (Napoleon), hayot va o‘lim haqidagi mulohazalar rus she’riyatini falsafiy teranlik bilan to‘ldiradi. Falsafa ixcham shaklda ifodalangan