Ilmiy jurnal issn 2181 0826 №2/2022 tuproqshunoslik va agrokimyo s oil science and agrochemistry taтi est

Tuproqshunoslik va agrokimyo
Soil science and аgrochemistry
Почвоведение и агрохимия
39
ISSN 2181 - 0826
2/2022йил
вегетация даврида кўтарилиб кетиши натижа-
сида, шўрланган ерлар майдонини кенгайиши 
ҳамда шамол эрозияси натижасида тупроқда деф-
ляция жараёнларини ривожланиши тупроқ унум-
дорлигига салбий таъсирини кўрсатган. Натижа-
да эса қишлоқ хўжалиги экинларидан олинадиган
ҳосилни камайиб кетишига олиб келган [2]. 
Ҳозирги кунда туманда суғориладиган ўтлоқи 
аллювиал тупроқлар 29,6%, ўтлоқи саз тупроқлар 
15,0%, ўтлоқи тупроқлар 28,5% ва ботқоқ-ўтлоқи 
тупроқлар 0,3% ни ташкил этади (1-расм). 
1-расм. Мингбулоқ тумани суғориладиган ер фондининг тавсифи
 (майдони фоиз ҳисобида).
Суғориладиган тупроқларнинг механик таркиби 
турлича бўлиб уларда оғир қумоқли тупроқлар 
8,9%, ўрта қумоқли 17,3%, енгил қумоқли 18,5%, 
қумлоқли 17,4% ва қумли 11,4% ва бошқа ерлар 
26,5% ни ташкил этган. Туман тупроқларининг 
мелиоратив ҳолатида шўрланмаган тупроқлар уч-
рамайди. Кучсиз даражада шўрланган тупроқлар 
34,7% ўртача шўрланган 31,7% ва кучли ва жуда 
кучли шўрланган тупроқлар 6,0%, шўрхоклар 
1,1% ва бошқа ерлар 26,5% ни ташкил этади [6]. 
Суғориладиган ўтлоқи аллювиал тупроқлар 
туманда жаъми ер майдонининг 29,6 фоизини 
ташкил этиб, Сирдарёнинг I-II қайир усти тер-
расаларида кенг тарқалган. Бу тупроқларни ме-
ханик таркиби тупроқ профили бўйича серқат-
ламлилиги билан ажралиб туради. Янгидан 
суғориладиган ўтлоқи аллювиал тупроқларни 
механик таркибининг шаклланиши таҳлил этил-
ганда, йирик қум заррачалари миқдори ўртача 
11,1-40,4%, чанг заррачалари ўртача 34,0-85,6% 
ни ташкил этади. Ушбу кўрсаткичлардан, ҳудуд 
суғориладиган ўтлоқи аллювиал тупроқларини 
ҳайдов қатламида қум заррачаларига нисбатан 
чанг заррачалари миқдори кўп миқдорда ша-
клланганлиги қайд этилди. Бу ҳолатни ушбу ер 
майдонларининг суғориш сувларига яқинлиги, 
лойқали сувлар билан узоқ йиллар суғорилганли-
ги ҳамда деҳқончилик маданияти билан изоҳлаш 
мумкин. Шунингдек, суғориладиган ўтлоқи ал-
лювиал тупроқларни литологик тузилиши билан 
бевосита боғланган. Яъни, қадимдан дарё сувла-
ри остида (тўқай, ботқоқ ёки кўллар шаклида) 
турганлиги натижасида, ҳудудда маълум миқдор-
да тупроқлар шаклланганлигидан дарак беради. 
Бу ҳолат тадқиқот жойида шаклланган эскидан 
суғориладиган ўтлоқи аллювиал тупроқларнинг 
механик таркибида ҳам кузатилди ва унга кўра 
қум заррачалари 28,9%, чанг заррачалари 48,8% 
ташкил этади [3]. 
Бундан ташқари, суғориладиган ўтлоқи
аллювиал тупроқларда ил заррачаларини шакл-
ланган миқдори ҳам суғориладиган ўтлоқи саз
тупроқларга нисбатан юқори кўрсаткични ўртача 
6,21%, ташкил этади. Ваҳоланки суғориладиган 
ўтлоқи саз аллювиал тупроқларда ўртача 0,72% 
ташкил этганлиги қайд этилган. Суғориладиган 
ўтлоқи аллювиал тупроқларни механик тарки-
бини шаклланишида нафақат антропоген омил-

---

40
ISSN 2181 - 0826
2/2022йил
лар балки, жойнинг литологик тузилишига ҳам 
боғлиқ эканлиги аниқланди. Суғориладиган ўт-
лоқи аллювиал тупроқларни механик таркибини 
жадал шаклланиш даври, ҳудуддагидек бўлган.
Й.Охунбобоев номли канални қурилиши ва сув би-
лан мунтазам таъминланиши даврларидан бошлан-
ган. Каналнинг ўнг ва чап томонларига яқин ер май-
донларида юқоридаги тупроқлар кенг тарқалган. 
Шу билан бирга суғориладиган ўтлоқи аллювиал
тупроқларни кесими ўрганилганда ҳайдов қат-
ламидан қуйи қатламлар томон тупроқларни 
механик таркиби алмашиб яъни, қатлам-қатлам 
тарзида жойлашганлиги ва ушбу қатламларда ен-
гил ва ўрта механик таркибли тупроқ қатламла-
рини шаклланганлиги кузатилади. Хулоса қилиб 
айтганда, суғориладиган ўтлоқи саз аллювиал
тупроқларга нисбатан суғориладиган аллювиал 
тупроқларда қум ва чанг заррачаларини шаклла-
ниш жадали давом этмоқда. 
Туман ҳудудидаги суғориладиган ўтлоқи аллю-
виал тупроқларнинг 65,0 фоизи кучсиз даражада, 
22,2 фоизи ўртача, 9,0 фоизи кучли ва 3,8 фоизи 
жуда кучли даражада шўрланган ерлар тоифасига 
киради (2-расм).