Ilmiy-metodik jurnali scientific-methodical journal ministry of public education of the

“XALQ TA’LIMI” ilmiy-metodik jurnali. 2018. № 5.   www.xtjurnali.zn.uz
maqsadga erishish uchun pedagogik jamoaga ta’sir etishning g‘oyalari va usullarini 
bilishi zarur. 
insonparvar, shaxsga yo‘naltirilgan ta’limda e’tibor shaxsga, uning o‘z-o‘zini rivoj-
lantirishga qaratiladi. rahbar, pedagoglar, boshqaruvchilarning vazifasi esa – rivojla-
nish uchun sharoitlar yaratish hisoblanadi. 
ijodiy  faoliyat  motivga  asoslanadi,  ya’ni  jarayonga  yo‘naltiriladi,  qobiliyatlarning 
rivojlanishiga  ko‘maklashuvchi  aynan  shunday  faoliyatga  insonda  eng  ko‘p  moyillik 
bo‘ladi. Pedagogik faoliyat va tanlagan kasbidan qoniqish hissi o‘zaro bir-birini rag‘bat-
lantiradi. 
rahbar uchun turli ko‘rsatkichlarni – tashkilotdan qoniqishni, mehnat mazmuni, 
sharoitlarni, maoshni, taqdirlash va mukofotlarni taqsimlash, rahbarlik uslubi va me-
todi,  jamoadagi  psixologik  muhit,  rahbariyat  bilan  munosabat,  jamoadagi  munosa-
bat, jamoa ishiga ta’sir etish imkoni, rivojlanish istiqbollari, rahbarning ishni obyektiv 
baholashi,  ma’muriyatning  ishchilar  ehtiyojlariga  munosabati,  moddiy-uslubiy  baza, 
o‘quv-uslubiy vositalar va boshqalarni baholash orqali mehnatdan qoniqish darajasi 
holatini o‘rganish muhim hisoblanadi. 
Ta’lim  muassasasini  davlat  idoralari  va  jamoat  tashkilotlari  hamkorligi  asosida 
boshqarishda ijodiy faoliyat motivatsiyasi tamoyillarini nazarda tutish lozim, bulardan:
−  ish  jarayonida  aksariyat  insonlarning  qadr-qimmati  va  ehtiyojlari  ta’minlansa, 
ishi dan manmun bo‘ladi. Shu bois pedagog zarur deb hisoblagan masalalardagi qa-
rorlar uning hamkorligida qabul qilinishi muhim;
− xodimga umumiy muvaffaqiyatga erishishda uning mehnati muhimligini yetka-
zish, o‘z vakolatlarini ishchilarga topshirish, maqtovlarni qo‘llay bilish malakasi hisob-
lanib, bu ularning faolliklari va ijodiy yondashuvlarini oshiradi;
− xodimlar ta’lim muassasasidagi ishning holati to‘g‘risidagi ma’lumotni qanday 
shaklda va sur’atda olishlariga qarab baholanadi. 
− har qanday nazorat yoqimsizdir, hatto u obyektiv va yaxshilik sari bo‘lsa ham. 
O‘z-o‘zini nazorat qilish bilan birgalikdagi qo‘llanishi ishchining motivini ko‘proq rag‘bat-
lantiradi;
− har bir xodim  ish joyida o‘z-o‘ziga rahbar bo‘lishi kerak. rahbar har qanday 
faoliyatda ishchining tashabbusi, uning o‘zini ifodalashi uchun erkin muhitni qoldirishi 
lozim;
− yaxshi ishning tan olinmasligi umidsizlikka olib keladi. Har bir yaxshi ishlaydigan 
xodim uning harakatlari moddiy va ma’naviy, to‘g‘ri baholanishiga ishonch hosil qilishi 
lozim.
Boshqa  tomondan,  ixtiyoriy  ta’lim  muassasasi  ta’lim  tizimining  bir  qismi  hisob-
lanadi, har bir rahbar esa o‘z navbatida bo‘ysunuvchi hisoblanadi.  Shu tariqa uning 
rahbarlik uslubi to‘g‘risidagi tasavvurlari nafaqat quyi pog‘onaga, balki butun ma’muriy 
boshqaruv bo‘yicha yuqoriga ham qaratiladi.
Boshqaruvning har bir pog‘onasida ham tashabbussiz, faqat “yuqoridan” kelgan 
buyruq asosida ishlaydigan, o‘z faolligini esa quyi pog‘onadan chiquvchi tashabbusni 
yo‘qotish uchungina qo‘llaydigan rahbarlar ham yo‘q emas. Shu bois to‘liq demokratik 
boshqaruv uslubiga o‘tish ta’limning barcha pog‘onalarida ham rahbarlar, ham xizmat-
chilarning ongini o‘zgartirishga bog‘liq bo‘ladi. 
Ta’limni  boshqarishning  bunday  tizimi  sifatida  davlat  hokimiyati  organlarining 
ta’lim muassasalari, ta’limni boshqaruvchi va mahalliy o‘zini o‘zi boshqaruv organlari 
hamda fuqarolik institutlari bilan ta’lim sohasidagi maqsadlar va qonuniy tarzda belgi-

---

73
lab qo‘yilgan ehtiyojlarga asoslangan hamkorlikdagi faoliyati, me’yorlar, tashkiliy shakl- 
lar, funksiyalar va ularni ta’limni boshqarishning barcha darajalarida amalga oshirish 
tizimi tushuniladi.
Shunday qilib, ta’limni davlat idoralari va jamoat tashkilotlari hamkorligida boshqa-
rishning asosiy ko‘rsatkichlari sifatida quyidagilarni e’tirof etish mumkin:
– ta’limning har bir subyektiga ma’lum vakolat va mas’uliyat yuklatilgan boshqa- 
rishning davlat strukturasining mavjudligi;
– ta’limni boshqarishning barcha subyektlari uchun real vakolat va undan kelib 
chiquvchi mas’uliyat belgilangan jamoatchilik strukturasining mavjudligi;
– ta’limni boshqarishning barcha daraja (qatlam)larida boshqarishning davlat va 
subyektlar o‘rtasida vakolatlar va mas’ulliklarni taqsimlashda o‘zaro kelishgan holda 
hamkorlikda faoliyat yuritish;
– ta’limni boshqarishning davlat va jamoatchilik shakllari tomonidan yuzaga kela-
digan ziddiyat va qarama-qarshiliklarni hal etishning hamkorlikka asoslangan tizimini 
qabul qilish. 
Boshqaruv obyekti nafaqat davlat ta’lim muassasalari, balki davlat va jamoatchi-
likning ta’lim sohasidagi hamkorlikdagi faoliyatining butun tizimidan iborat bo‘ladi.
Ta’limni davlat idoralari va jamoat tashkilotlari hamkorligi shaklida boshqarishning 
maqsadi – shaxslar, jamiyat va davlatning qiziqishlari davlat va jamiyat nuqtayi nazari-
dan optimal tarzda muvofiqligini ta’minlashdan iborat.
Uning asosiy vazifalari qatorida quyidagilarni keltirish mumkin:
– ta’limiy munosabatlar ishtirokchilarini ta’lim muassasalarini boshqarishdagi qo-
nuniy belgilangan huquqlarini ta’minlash;
– ta’limni davlat yo‘li bilan boshqarishni demokratlashtirish;
– ta’limiy munosabatlar ishtirokchilarining qiziqish va ehtiyojlarini qondirish.
Davlat idoralari va jamoat tashkilotlari hamkorligi boshqaruvi turini shakllanishi va 
rivojlanishida uning nafaqat asosiy yo‘nalishlarini, faoliyat tizimlari, maqsadi, vazifalari, 
mazmuni, tashkiliy strukturasi, balki qatnashchilar o‘rtasida yuzaga keladigan muno-
sabatlarni ham belgilab beruvchi prinsiplari muhim rol o‘ynaydi.
Davlat idoralari va jamoat tashkilotlari hamkorligi boshqaruvi quyidagi prinsiplar 
negiziga quriladi:
–  ochiqligi  (o‘zini  o‘zi  boshqarish  jamoaning  har  bir  a’zosi  uchun  ochiq  bo‘lishi 
hamda ularning har biri uchun tezkor va ishonchli ma’lumot olishni ta’minlashi);
– tenghuquqlilik (ta’lim muassasasining o‘zini o‘zi boshqarish tizimida maktab ha-
yotining subyekti sifatida teng huquqga ega bo‘lishi, o‘z jamoasida u yoki bu qarorlarni 
qabul qilishda hal qiluvchi ovozga ega bo‘lishi lozim);
 – saylash (unga ko‘ra o‘zini o‘zi boshqarish organlari teng huquqli saylash natija-
sida o‘ziga muvofiq tarzdagi vakolatlarga ega bo‘ladi);
– demokratiya (ta’limiy munosabatlarning barchasini o‘zini o‘zi boshqarish faoliya-
tiga jalb qilish nazarda tutiladi);
– qonuniylik (o‘zini o‘zi boshqarish organlarini amaldagi qonunchilik, ta’lim muas-
sasasi nizomiga so‘zsiz amal qilishi);
– maqsadga muvofiqlik (o‘zini o‘zi boshqaruv organlarining faoliyati ta’lim oluvchi-
larning ehtiyojlari va qiziqishlarini qondirishga yo‘naltirilishi lozim);
– vakolatlilik, vakillilik (boshlang‘ich tashkilotlar o‘zlari saylaydigan o‘zini o‘zi bosh- 
qaruv organlarida o‘z vakillariga ega bo‘lishlari kerak);

---

74