Ilmiy metodologik kimyo

Geterohalqalarning aromatikligi. Xyukkelning aromatlik qoidasiga muvofiq halqali birikma aromatik xossa namoyon qilishi uchun, 4n+2 umumlashgan, uzluksiz tutashgan va aniq strukturaga egabo‘lishi kerak. Benzoldagi bitta -CH- sp2 holatdaidagi (=N-) azotga almashtirganda yuqoridagi shartlar buzilmaydi. Azobenzol (piridin) benzol singari aromatik sistemaga ega. Buni rezonans energiyasi (146 kj/mol) ham tasdiqlaydi.

Umuman aromatik yadrodagi =C-H guruhlar birikmasi sp2 gibrid holatdaidagi (=N-) azotga almashtirilganda sistemaning aromatikligi buzilmaydi.
Masalan xinolin, izoxinolin, pirimidin va pirazin ham aromatik sistemadir. Ammo bu tip birikmalarda azotning n-elektron jufti (umumlashmagan elektron juft) aromatik sekstet hosil bo‘lishida qatnashmaydi va odatdagi tarzda protonlanadi. Bunda aromatik sistema buzilmaydi. Geterotsiklik halqa to‘rtta uglerod va bitta azot atomidan hosil bo‘lganda (pirrolda) barqaror elektron sekstet to‘rtta uglerod 7t-elektronlari azot atomining bir juft n-elektronlari hisobiga hosil boiadi. Bunda ham halqada sekstet elektronlarining umumiy sistemasi hosil bo‘ladi va halqa aromatik xossa namoyon qiladi. Rezonans energiyasi 1 0 0 kj/mol ga teng. Geteroatom n-elektronlari bilan sp2 gibridlangan ikkita uglerod atomlar orasiga joylanganda tutashish buzilmaydi. Pirrol halqasi bunday elektron tuzilishi tufayli benzolga o‘xshash yassi bo‘lib hamma vodorod atomlari yadro yotgan yuzada joylashgan va elektronlar seksteti halqa osti va ustida yuqori elektron zichlikka ega bo'ladi. Kislorod va oltingugurt atomlari ham umumlashmagan тгelektronlarga ega, shu sababli pirrolga o‘xshash, ular ishtirokida ham aromatik sistema (furan va tiofen) hosil bo‘ladi. Xullas, har qanday aromatik halqada -CH=CH- guruhni -NH-, -Ova -S- bilan almashtirilganda halqa aromatiklikni saqlab qoladi va aromatik xossa namoyon qiladi. Buning sababi yuqoridagi guruhlar izoelektron bo'lganligi uchun umumiy sistemaga bir xil son (2 ta) dagi elektronlar qo‘shadi. н atomining qo‘shbog‘ bilan bog‘langan. 7 Bunday birikmalar protonlanganda geteroatom я-elektron nsekstetida ajralib halqa aromatikligi yo‘qoladi. Furan, pirrol va tiofenning delokallanish energiyasi har xil bo‘lib у furan uchun 67,2 kj/mol, pirrol uchun 88,2 kj/mol va tiofen uchun esa 117,6 rj/mol ga teng. Demak besh a’zoli geterohalqali birikmalarning eng barqarori tiofendir. Buni delokollanish energiyasining yuqoriligi va benzolning delokallanish energiyasi yaqinligi ham ko‘rsatib turibdi. Geterohalqalilaming aromatik holati xarakterini ulardagi bog‘ uzunligi asosida ham xulosa chiqarish mumkinmi? Bunda quyidagi ma’lumotlardan foydalaning.