Imlo tamoyillari taraqqiyoti

Odam odamlikni egallay olgach,
Bir etak yulduzni to‘kdi koinot. (G‘. G‘.)
6. Tinish belgilarining bog‘lovchisiz qo‘shma gap tarkibida qo‘llanishi ancha murakkabdir. Bunda tinish belgilari, asosan, gaplarning leksik-grammatik munosabatiga ko‘ra qo‘yiladi. Agar bog‘lovchisiz qo‘shma gap tarkibidagi gaplar qiyoslash, chog‘ishtirish, o‘xshatish kabi ma’nolarni anglatsa, ular o‘zaro tire bilan ajratiladi: Suv keldi - nur keldi kabi. Agar bog‘lovchisiz qo‘shma gap tarkibidagi gaplar bir nechta bo‘lsa yoki ma’nosi yaqin bo‘lmasa, ular o‘zaro nuqtali vergul bilan ajratiladi.
Bog‘lovchisiz qo‘shma gap tarkibidagi gaplar bir paytda yoki ketma-ket bo‘lgan voqea-hodisalarni bildirganda, vergul bilan ajratiladi. Komilaning yuzi yonib ketganday bo‘ldi, nafas olishi o‘zgardi. Botirlars kanal qazadi, SHoirlari g‘azal yozadi.
7. Bog‘lovchisiz. murakkab qo‘shma gap tarkibidagi har bir gap o‘zaro bir-biridan vergul vositasida ajratiladi. Bunda boshqa tinish belgilarining qo‘llanishi murakkab qo‘shma gapni tashkil etuvchi gaplarning leksik-grammatik munosabati, tarkibiga kura belgilanadi:
Kuzimizning xazoni yo‘q, munavvardir istiqbol,
Manzil yaqin, po‘lat oqim davom etar yo‘lida.


TEKSHIRISH UCHUN SAVOLLAR
1. Vergul o‘zbek yozuvida qachondan boshlab qo‘llanila boshlagan?
2. Vergul soda gaplarda asosan qaysi o‘rinlarda qo‘llaniladi?
3. Vergul qo‘shma gaplarda qaysi o‘rinlarda qo‘llaniladi?
4. Kirishlar, undov so‘zlar qanday holatda vergul bilan ajratiladi?


Qavs, nuqtali vergul, ko’p nuqta va ularning qo’llanish o’rinlari.


Tayanch tushunchalar: Qavs, nuqtali vergul, ko‘p nuqta, kirishlar, remarkalar, sitatalar, bog‘lovchisiz qo‘shma gap, murakab uyushiq bo‘laklar, nomerativlar, mazmunan tugallanmagan gaplar, matn qisqarishi.
Reja:
1.Qavs, nuqtali vergul va ko‘p nuqtaning qisqacha tarixi.
2.Qavsning qo‘llanish o‘rinlari.
3.Nuqtali vergulning qo‘llanish o‘rinlari.
4.Ko‘p nuqtaning qo‘llanish o‘rinlari.
Qavsning o‘zbek yozuvida tinish belgisi sifatida qo‘llanishi XIX asrning 70-yillaridan boshlangan. Dastlab u «Turkiston viloyatining gazeti»da 1873 yilda ishlatilgan. Keyinchalik boshqa gazeta, jurnal va kitoblar sahifalarida ham ishlatila boshlagan.
Qavs, o‘z vazifasiga ko‘ra, chegaralovchi tinish belgilari jumlasiga kiradi: yozma nutqdagi muayyan qismlarning boshlanish va tugallanish nuqtasini ko‘rsatib, mazkur qismning sintaktik jihatdan boshqa qismlar bilan kuchsiz bog‘langanligini, semantik jihatdan u yoki bu darajada aloqadorligini bildiradi. Qavsga olingan kism tinch ohang, kirish intonatsiyasi bilan aytiladi.
Qavs tuzilish jihatdan ikki elementli tinish belgisi sanaladi. Uning birinchi elementi ochiluvchi qavs, ikkinchi elementi yopiluvchi qavs deb yuritiladi. Yopiluvchi qavs yozma nutq jarayonida mustaqil holda ham qo‘llana oladi: bunda u nomerlashda (raqam yo harf bilan) ishlatiladi.
Qavs, odatdagi shaklidan tashqari, kvadrat shaklda ham qo‘llanadi. Kvadrat shakldagi qavs «katta qavs», odatdagi qavs esa («katta qavs»ga nisbatan) «kichik qavs» deb yuritiladi.
«Katta qavs» matematika, geometriya, ximiya kabi fanlarga oid yozma matnlarda ko‘p uchraydi. Boshqa sohaga oid matnlarda esa ikki qavsning takroriy qo‘sha (bir o‘rinda parallel) qo‘llanishi zarur bo‘lganda, ularning biri «katta qavs» shaklida (kvadrat shaklda) ishlatiladi.
Qavs hozirgi o‘zbek yozuvida takroriy, oddiy va murakkab qo‘sha qo‘llana oladi.
Hozirgi o‘zbek tilida qavsning qo‘llanish doirasi va vazifasi kengaydi. Ilgari faqat asosiy gap bilan ma’nosi yaqin bo‘lmagan qismlar qavsga olingan bo‘lsa, qozirgi kunda asosiy matn bilan semantik jihatdan uzviy aloqador bo‘lgan qismlar ham qavsga olinadi. Bu o‘zbek tili funksional uslublarining rivojlanishi, o‘zbek tili yozuv madaniyatining taraqqiy etishi va, shunga bog‘liq holda, o‘zbek punktuatsiyasining takomillashuvi bilan bog‘liqdir. Demak, qavsga olingan qism asosiy gap (matn) bilan bevosita va bavosita aloqador bo‘ladi.
Qavsning yozma nutq jarayonida qo‘llanish o‘rni chegaralanmagan: qavs gap boshida, gap o‘rtasida va gapning oxirida kela oladi. Qavs gap o‘rtasida kelganda, qavs ichidagi matn ma’nosining undan oldingi yoki keyingi jumlaga taalluqliligi matndan aniqlanadi.
Hozirgi o‘zbek tilida quyidagilar qavsga olinadi:
1. Kirishlar (kirish so‘z, kirish birikma, kirish gaplar). Bunday kirishlar asosiy gap bilan kuchsiz bog‘langan bo‘ladi. Masalan: Kecha «Paxtakor» stadionida «Paxtakor» (Toshkent) va «Dinamo» (Moskva) jamoalari o‘rtasida futbol o‘yini bo‘ldi. (Gazetadan)
Shuningdek, asosiy gapda tire ishlatilgan bo‘lsa, kiritma konstruksiya qavsga olinadi. Ilhom Islomov (u 9-sinfda o‘qiydi) –o‘quvchilar brigadasining boshlig‘i. (Gazetadan)
2. Remarkalar: Birinchi jangchi. Qani endi (oyog‘ini shapatalab), ishkal bo‘lmaganda-ku, rosa tepardimda (K.YAshin)
3. Sitata yoki misolning manbai: «Til – tafakkur kaliti». (Donolar bisotidan)
4. Tushuntirish, izoh, uqtirish ma’nosidagi so‘z, birikma va gaplar. Bular narsa-hodisaning kimga yoki nimaga qaratilganligini, xarakterini va boshqalarni bildiradi: «General» (birinchi o‘zbek generali Sobir Rahimovga). «Sog‘ingan bo‘lsang» (yorning maktubi). «Jafo kilma» (qushiq).
Shuningdek, gazeta va jurnallardagi davomi bor, boshi 3-betda, oxiri... kabilar ham qavsga olinadi.
5. Sitatadagi biror so‘z yoki jumlaga muallifning turli munosabatini bildiruvchi so‘roq, undov belgilari va «so‘roq+undov» tarzidagi qo‘sha belgilar. SHuningdek, muallif tomonidan sitataga kiritilgan gaplar: jonkash-jafokashligi bo‘yi-basti (x) bilan, go‘zalligi va jondek soddaligi (!) bilan ko‘rindi. (Gazetadan)
Nuqtali vergulning o‘zbek yozuvida qo‘llana boshlashi XIX asrning oxirlariga to‘g‘ri keladi. U o‘zbekcha matnlarda 1885 yillardan boshlab qo‘llangan.
Nuqtali vergul, yozma nutqda qo‘llanish o‘rniga ko‘ra, aralash holda ishlatiladigan tinish belgilari gruhiga kiradi. Nuqtali vergul qo‘yilgan gap oxiridagi pauza nuqta ishlatiladigan gaplar oxiridagi pauzaga deyarli teng keladi. Nuqtali vergul ko‘pincha gap oxirida qo‘llanadi. Nuqtali vergul, gapning tugallanish chegarasini ko‘rsatish bilan birga, uning ma’no jiqatdan keyingi gapga yaqin emasligini ham bildiradi: ma’nosi o‘zaro uzviy bog‘liq bo‘lmagan, ya’ni hodisani turli tomondan izohlovchi gaplarning chegarasini ko‘rsatadi.
Nuqtali vergul ikki elementli tinish belgilaridan sanaladi: unda nuqta va vergul vertikal holatda (;) joylashadi. Shuning uchun ham uning nomi nuqtali verguldir. Yozma matnlarda nuqtali vergul boshqa tinish belgilariga nisbatan kam qo‘llanadi.
Hozirgi o‘zbek tilida nuqtali vergul quyidagi o‘rinlarda qo‘llanadi:
1. Bog‘lovchisiz qo‘shma gap tarkibidagi gaplar ma’no jihatdan bir-biriga yaqin bo‘lmasa (Bunday gaplar semantik jihatdan mustaqil gap darajasidagi tugallikka ega bo‘ladi): Hatto teraklardagi zog‘chalarning qanot qoqishlari ham eshitiladi; osmon pastak va qop-qora...
2. Bog‘lovchisiz qo‘shma gaplardagi voqealar qiyoslansa. Bunda narsa va hodisalarga xos belgilar solishtirilib, shu asosda ma’lum bir xususiyatning ortiq yoki kamligi ko‘rsatiladi: Abdullaning qalbi muhabbatga juda moyil, basharti unga biron qiz yokib qolsa, uning uchun o‘zini o‘tga tashlashdan ham qaytmasdi; Samad esa ishq-muhabbatda ehtiyotkor, u hamisha «etti o‘lchab, bir kes» degan makolga amal qilardi.
3. Gapdagi uyushiq bo‘laklar murakkab bo‘lib, ular nuqtali vergul orqali ma’lum gruppalarga ajratiladi: