Importni statistik tahlil qilishning nazariy asoslari Tashqi iqtisodiy faoliyatning mohiyati

2.3 O’zbekiston importi tarkibidagi o'zgarishlar va tarkibiy siljishlar ko'rsatkichlarini tahlil qilish
Mahsulot guruhlari bo‘yicha import dinamikasini hisoblang

• 
  Avtomobillar va jihozlar:
  

3-jadval - Bir qator dinamikaning zanjirli ko'rsatkichlari

Davr	Strukturaviy ahamiyati Mashina va uskunalar, %	O'sish sur'ati, %	mutlaq o'sish, %	O'sish sur'atlari, %	Mutlaq tarkib 1% o'sish
2017 yil	43,97	-	-	100
2018 yil	51	16	7.03	116	0,44
2019 yil	52.8	3.53	1.8	103.53	0,51
2020 yil	43.5	-17.61	-9.3	82.39	0,53
2021 yil	44.62	2.57	1.12	102.57	0,44
2022 yil	48.03	7.64	3.41	107.64	0,45
Jami	283,92

Mashina va uskunalar importining maksimal tarkibiy qiymati 2018 yilda 52,8 foizni tashkil etdi. Minimal tarkibiy qiymat 2017 yilda kuzatilgan - 43,5%.

Davr

Strukturaviy ma'nosi mashina va uskunalar,%

Mutlaq o'sish,%

O'sish sur'ati, %

O'sish sur'atlari, %

2021 yilda mashina va uskunalar importining tarkibiy qiymati 48,03 foizni tashkil etdi va 2020 yilga nisbatan 4,06 foizga oshdi.
O'rtacha diapazon dinamikasi:
= =47,32%
Mashina va asbob-uskunalar importining tarkibiy qiymatining o‘rtacha qiymati 2020-2021 yillar davomida 47,32 foizni tashkil etdi.
O'rtacha o'sish sur'ati:
== 5,74%
O'rtacha 2020 yildan 2021 yilgacha bo'lgan davrda mashina va uskunalar importining tarkibiy qiymatining o'sishi 5,74% ni tashkil etdi .
O'rtacha o'sish sur'ati:
= 5,74 - 1 = 4,74
O'rtacha har bir davrda mashina va uskunalar importining tarkibiy qiymati 4,74% ga oshdi.
O'rtacha mutlaq o'sish:
= = 0,7%
O'rtacha butun davr mobaynida mashina va uskunalar importining tarkibiy qiymati har bir davr uchun 0,7% ga oshdi.
2) Mineral mahsulotlar:
5-jadval - Bir qator dinamikaning zanjirli ko'rsatkichlari

Davr

Strukturaviy ahamiyati Mineral mahsulotlar,%

O'sish sur'ati, %

mutlaq o'sish, %

O'sish sur'atlari, %

Mutlaq tarkib 1% o'sish

Mineral mahsulotlar importining maksimal tarkibiy qiymati 2018 yilda 3,1 foizni tashkil etdi. Minimal tarkibiy qiymat 2021 yilda kuzatilgan - 2,05%.
6-jadval - Bir qator dinamikaning asosiy ko'rsatkichlari

Davr	Strukturaviy ma'nosi mineral mahsulotlar, %	mutlaq o'sish, %	O'sish sur'ati, %	O'sish sur'atlari, %
2017 yil	3	-	-
2018 yil	2.35	-0,65	-21.66	78.34
2019 yil	3.1	0.1	3.33	96,67
2020 yil	2.45	-0,55	-18.33	81.67
2021 yil	2.27	-0,73	-24.33	75,67
2022 yil	2.05	-0,95	-31.67	68.33
Jami	15.22

2021 yilda mineral mahsulotlar importining tarkibiy qiymati 2,05 foizni tashkil etdi va 2020 yilga nisbatan 0,95 foizga kamaydi.
O'rtacha o'sish sur'ati:
== 7,26%
O'rtacha 2020 yildan 2021 yilgacha bo'lgan davrda mineral mahsulotlar importining tarkibiy qiymatining o'sishi 7,26% ni tashkil etdi .
O'rtacha o'sish sur'ati:
= 7,26 - 1 = 6,26
O'rtacha har bir davrda mineral mahsulotlar importining tarkibiy qiymati 6,26% ga oshdi.
O'rtacha mutlaq o'sish:
= = -0,16%
Butun davr mobaynida o'rtacha hisobda mineral mahsulotlar importining tarkibiy qiymati har bir davr uchun 0,16% ga kamaydi.
7-jadval - 2020 yildan beri muhim tovarlar importidagi tarkibiy o'zgarishlarni hisoblash ma'lumotlari 2021 yilgacha

Ism	2020 yil	2011 yil	2018 yil	2017 yil	2014 yil	2021 yil
	Jami foiz sifatida	Jami foiz sifatida	Jami foiz sifatida	Jami foiz sifatida	Jami foiz sifatida	Jami foiz sifatida
Jami	100	100	100	100	100	100
shu jumladan:
mineral mahsulotlar	3	2.35	3.1	2.45	2.27	2.05
metallar, qimmatbaho toshlar va ulardan yasalgan buyumlar	7.8	8.2	7.2	6.76	7.37	7.12
mashinalar, uskunalar va transport vositalari	43,97	51	52.8	43.5	44.62	48.03
oʻrmon xoʻjaligi va sellyuloza-qogʻoz sanoati mahsulotlari	3.4	2.65	2.4	3.05	2.57	2.18
oziq-ovqat mahsulotlari va qishloq xo'jaligi xom ashyosi	17.63	13.8	13.18	17.96	15.89	13.88
kimyo sanoati mahsulotlari, kauchuk	16.5	13.75	13.18	16.7	16.15	14.83
xom teri, mo'yna va ulardan tayyorlangan mahsulotlar	0.3	0,35	0,37	0,47	0,52	0,49
to'qimachilik, to'qimachilik mahsulotlari va poyabzal	3.65	4.3	4.38	5.68	6.15	5.42
boshqalar	3.75	3.6	3.4	3.59	4.49	6.07

Tuzilishning mutlaq o'zgarishi:
,
8-jadval - 2020 yildan 2021 yilgacha bo'lgan davrda eng muhim tovarlar importi tarkibining mutlaq o'zgarishi

Ism	2020 yil				2011 yil		2018 yil		2017 yil		2014 yil		2021 yil
mineral mahsulotlar	-				0,65		0,75		0,55		0,18		0,22
metallar, qimmatbaho toshlar va ulardan yasalgan buyumlar	-				0.4		bitta		0,44		0,61		0,25
mashinalar, uskunalar va transport vositalari		-		7.03		1.8		9.3		1.12		3.41
oʻrmon xoʻjaligi va sellyuloza-qogʻoz sanoati mahsulotlari		-		0,75		0,25		0,65		0,48		0,39
oziq-ovqat mahsulotlari va qishloq xo'jaligi xom ashyosi		-		3.83		0,62		4.78		2.07		2.01
kimyo sanoati mahsulotlari, kauchuk		-		2.75		0,57		3.52		0,55		1.32
xom teri, mo'yna va ulardan tayyorlangan mahsulotlar		-		0,05		0,02		0.1		0,05		0,03
to'qimachilik, to'qimachilik mahsulotlari va poyabzal		-		0,65		0,08		1.3		0,47		0,73
boshqalar		-		0,15		0,2		0,19		0.1		1.58

Natijada, biz ko'rib chiqilayotgan davr uchun eng muhim tovarlar importidagi o'zgarishlarning o'rtacha qiymatini aniqlashimiz mumkin. 2020-2021 yillarda mineral mahsulotlar importi tarkibida oʻrtacha mutlaq oʻzgarish 0,39 foizni, metallar, qimmatbaho toshlar va ulardan tayyorlangan buyumlar – 0,45 foizni, mashinalar, uskunalar va transport vositalari – 3,78 foizni, oʻrmon va sellyuloza-qogʻoz mahsulotlari sanoati – 3,78 foizni tashkil etdi. 0,42%, kimyo sanoati mahsulotlari - 1,45%, teri xomashyosi, mo'yna va ulardan tayyorlangan buyumlar - 0,41%, to'qimachilik, to'qimachilik mahsulotlari va poyabzal - 0,54%, oziq-ovqat mahsulotlari va boshqa qishloq xo'jaligi xom ashyolari - 2 ,22%, boshqalar - 0,37%.
Strukturaning bitta elementi uchun standart og'ish:
,
9-jadval - 2020 - 2021 yillar uchun eng muhim tovarlar importining standart og'ishi

Ism	standart og'ish
mineral mahsulotlar	0,5
metallar, qimmatbaho toshlar va ulardan yasalgan buyumlar	0,55
mashinalar, uskunalar va transport vositalari	2.06
oʻrmon xoʻjaligi va sellyuloza-qogʻoz sanoati mahsulotlari	0,48
oziq-ovqat mahsulotlari va qishloq xo'jaligi xom ashyosi	2.78
kimyo sanoati mahsulotlari, kauchuk	1.92
xom teri, mo'yna va ulardan tayyorlangan mahsulotlar	0,05
to'qimachilik, to'qimachilik mahsulotlari va poyabzal	0,69
boshqalar	0,75

aholining alohida qismlari nisbatlarida o'zgarish intensivligining umumiy bahosini olish imkonini beradi .
Import strukturasining o'rtacha chiziqli og'ishini hisoblaymiz:
10-jadval – 2020-2021 yillar uchun import tarkibining oʻrtacha chiziqli ogʻishi

	2020 yil	2011 yil	2018 yil	2017 yil	2014 yil	2021 yil
O'rtacha chiziqli og'ish	9.95	10.05	10.18	9.95	9.63	9.64

Importning mutlaq tarkibiy siljishlarining chiziqli koeffitsientini hisoblaymiz:
11-jadval - 2020 - 2021 yillar uchun asosiy tovar guruhlari bo'yicha importning mutlaq tarkibiy siljishining chiziqli koeffitsienti

	2020 yil	2011 yil	2018 yil	2017 yil	2014 yil	2021 yil
Mutlaq struktura siljishlarining chiziqli koeffitsienti	-	1.8	0,59	2.33	0,71	1.1

"Mutlaq" strukturaviy siljishlarning chiziqli koeffitsienti aholi ulushidagi o'zgarish tezligining umumiy bahosini olish imkonini beradi. Mutlaq tarkibiy siljishlarning chiziqli koeffitsientining hisoblangan qiymatlari shuni ko'rsatadiki, import hajmining eng sezilarli o'zgarishi 2011 va 2017 yillarda sodir bo'lgan.
Mutlaq strukturaviy siljishlarning kvadratik koeffitsienti, formula (17):
12-jadval - 2020-2021 yillar uchun asosiy tovar guruhlari bo'yicha importning mutlaq tarkibiy siljishlarining kvadratik koeffitsienti,

	2020 yil	2011 yil	2018 yil	2017 yil	2014 yil	2021 yil
Mutlaq struktura siljishlarining kvadratik koeffitsienti	-	2.85	0,78	3.72	0,91	1.52

kvadratik koeffitsienti solishtirma og'irlikning o'rtacha nisbiy o'sishini ko'rsatadi. Eng katta o'zgarishlar 2011 va 2017 yillarda kuzatilgan.
Xerfindal - Hirshman indeksi eksport tarkibidagi heterojenlik darajasini belgilaydi:
13-jadval – 2020-2021 yillarga mo‘ljallangan eng muhim tovar guruhlari bo‘yicha import tarkibidagi xilma-xillik darajasi.

	2020 yil	2011 yil	2018 yil	2017 yil	2014 yil	2021 yil
Herfindal - Xirshman indeksi	2625.3	3091.86	3233.36	2600.03	2628.6	2845.58

HHI 1800 dan ortiq import bozori yuqori konsentrlangan hisoblanadi. Herfindal - Hirshman indeksining hisoblangan ma'lumotlariga asoslanib , biz 2011 yildan 2018 yilgacha bo'lgan davr uchun import degan xulosaga kelishimiz mumkin. yuqori konsentratsiyaga ega. Umuman olganda, kuzatilayotgan butun davr uchun import bozori yuqori darajada konsentratsiyalangan degan xulosaga kelish mumkin.
Strukturaviy farqlarning integral koeffitsienti K.Gatayev :
,
14-jadval - 2020-2021 yillar uchun eng muhim tovarlar importidagi tarkibiy o'zgarishlar, % da

Ism	2020 yil	2011 yil	2018 yil	2017 yil	2014 yil	2021 yil
Gataevning integral koeffitsienti	-	0,1132	0,0298	0,1461	0,0379	0,0615

Gataevning tarkibiy siljishlarining integral koeffitsienti 0 ga intiladi.14-jadvaldan ko'rinib turibdiki, eng katta o'zgarish 2021 yilda sodir bo'lgan.
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, tarkibiy o'zgarishlar mavjud, ammo aksariyat hollarda ular ahamiyatsiz. Importda katta ulushni mashina va uskunalar tashkil etadi, 1-jadvaldan ko‘rinib turibdiki, 40% dan ortiq.


XULOSA
Bojxona statistikasi O’zbekiston Respublikasida bojxona biznesining elementlaridan biri bo'lib, tashqi savdoda sodir bo'layotgan hodisalar va jarayonlarning miqdoriy tomonlarini o'rganish va tahlil qilish uchun xizmat qiladi. Shuningdek, bojxona statistikasi mamlakatning tashqi iqtisodiy aloqalari statistikasining ajralmas qismi hisoblanadi. Import statistikasi keng turdagi tovarlarni, ham iste'mol, ham tadbirkorlik mahsulotlarini import va eksport qilish bilan shug'ullanadigan kompaniyalar uchun axborot xizmatlari bozorida eng ko'p talab qilinadigan ob'ektlardan biridir . Ushbu ma'lumotlarga asoslanib, bozorning umumiy tuzilishiga va ma'lum bir mamlakat bozorida tashqi iqtisodiy faoliyatni amalga oshirishning maqsadga muvofiqligiga oid turli xil marketing tadqiqotlarini o'tkazish mumkin.
Aslida, import statistikasi kafolatlangan ishonchli natijalarni olish uchun to'liq va to'liq marketing tadqiqotlari uchun zarur (va ko'pincha etarli) omil hisoblanadi.
O’zbekiston Respublikasi importi tarkibini tahlil qilish shuni ko'rsatdiki, butun davr mobaynida importning eng katta ulushi Uzoq xorij mamlakatlariga to'g'ri keldi.
O’zbekiston importining tovar tarkibida eng katta ulush mashina va uskunalar, ikkinchi o'rinda oziq-ovqat mahsulotlari, uchinchi o'rinda esa kimyo sanoati.
Strukturaviy o'zgarishlar mavjud, ammo ahamiyatsiz. Importning katta qismini mashina va asbob-uskunalar tashkil etadi - 40% dan ortiq.