Inersiya kuchi-"u baribir mavjud"MI?
Download 54.73 Kb. Pdf ko'rish
|
INERSIYA KUCHI
|
Noinersial sanoq sistema
1. Chelakka nisbatan suv- ning tezlanishi yo‘q: . 2. Suvga yo‘nalishlari mos tushuvchi ikkita kuch: og‘irlik kuchi va chelakning normal reaksiya kuchi ta`sir qilmoqda. Lekin bu kuchlar unga tezlanish bermayapti, nyutonnig ikkinchi qonuni bevosita bajarilmayapti. Uning bajarilishi uchun og‘irlik kuchi va reaksiya kuchiga qarama-qarshi yo‘nalgan inersiya kuchi (markazdan qochma kuch) ni kiritamiz: . Shunda . Ikkinchi qonun endi bajarilyapti. 3. va uchun Nyutonning uchunchi qonuni inersial sanoq sistemalaridagidek bajariladi. kuch hech qanday o‘zaro ta’sir natijasi emas, shu sabab bu kuch uchun uchinchi qonun bajarilmaydi. Yuqorida keltirilgan misollardan ko‘rinib turibdiki, biz barcha jarayonlarni ham ISS, ham NSSlarda o‘rganishimiz mumkin. Faqat ba’zi hodisalarni izohlashda inersial, ba’zilari uchun esa (masalan, Koriolis kuchi, Fuko mayatnigi) noinersial sanoq sistemalar qulay. Bularni uncha yaxshi ajrata olmaslik esa qator xatoliklarga olib keladi. Masalan, ba’zida, “avtobus tezlanuvchan harakat qila boshlaganda inersiya kuchi yo‘lovchilarni orqaga, tormozlanayotganda esa oldinga itardi” degan fikrlarni eshitish mumkin. Bunda ko‘pincha harakat avtobus bilan bog`liq noinersial sanoq sistemaga nisbatan qarab chiqilayotgani ta’kidlanmasdan xatolikka yo‘l qo‘yiladi. Yana bir bor eslatib o‘tamiz, inersial kuchlar real kuchlardan prinsipial farq qiladi, ular ta’sirlashuv natijasida paydo bo‘lmaydi. Shuning uchun ularni soxta kuchlar yoki psevdo kuchlar ham deb atashadi. Xuddi shunday juda ko‘p amaliy masalalarda markazdan qochma inersiya kuchi qo‘llaniladi. Hisob-kitoblarda bu kuchlarning kelib chiqish sabablari inobatga olinmasdan ularni real kuchlar safiga kiritishadi. O‘quvchilar, hattoki ba’zi o‘qituvchilar ham aylanma harakat qilayotgan jismlar harakatini tavsiflashda markazdan qochma inersiya kuchidan keng, shu bilan birga noo‘rin foydalanishadi. Bu holat afsuski, darsliklarda ham kuzatiladi: 7-sinf darsligida [1] 23- mavzuda aylanma harakat qilayotgan sharchada Nyutonning uchunchi qonuni bajarilishi uchun unga markazdan qochma kuch ta’siri sun’iy ravishda kiritilgan va bunda quyidagi xatolarga yo‘l qo‘yilgan: 1. Markazdan qochma inersial kuch NSSda paydo bo‘lishi aytilmagan. Ya’ni muallif harakatni inersial yoki noinersial sanoq sistemada qarab chiqqanini ko‘rsatmagan. 2. Ta’sir va aks ta’sir kuchlari bitta jismga ta’sir qiladi deb olingan. Vaholanki, 3- qonunga ko‘ra o‘zaro ta’sir kuchlari ikkita har xil jismga qo‘yiladi va bu masalada qonun mazkazdan qochma kuch ishtirokisiz ham juda yaxshi bajarilmoqda: sharcha va ip o‘zaro modul jihatdan teng, yo‘nalishlari qarama-qarshi va bir to‘gri chiziqda yotgan kuchlar bilan ta’sirlashishmoqda. (Shu o‘rinda eslatib o‘tamiz: markazga intilma kuchga modul jihatdan teng va real kuch bo‘lgan markazdan qochma kuch sharchaga emas, balki aylanish o‘qiga ta’sir qiladi!) Xuddi shunday xatoliklar darslik [1] da yuqoridagi chelakdagi suv harakati masalasini izohlashda, 10-sinf [3] darsligida kosmik kemaga ta’sir qilayotgan kuchlarni tavsiflashda (36- bet), shuningdek aylana bo‘ylab harakat qiluvchi jismga ta’sir qiluvchi kuchlarni (66-bet) tavsiflashda kuzatiladi. Darliklarda mashinani ag‘daruvchi, motosiklchini devorga siqib turuvchi va chelakdagi suv og‘irligini muvoznatlovchi real kuch mavjudligi haqida xato xulosa qilingan. Akademik litseylar uchun T. Oplachko hammuallifligida chiqarilgan kitobda [3] keltirilgan 2.21- chizmada ham shunday kamchilikka yo‘l qo‘yilgan. Bulardan tashqari darsliklarda 2-misoldagi kabi misollar qarab chiqilganda ikkita turli xil tezlanishlar mavjuligi haqida yanglish fikrlar mavjud. [4]-adabiyotda quyidagi tasdiq keltirilgan: “Jism Yer atrofida R radiusli aylana bo‘ylab tekis harakatlanganda unga ikkita: og‘irlik kuchi tezlanishi g va aylanma harakat normal tezlanishi ta’sir qiladi”. Kuchlar mustaqillik prinsipiga ko‘ra bitta kuch faqat bitta tezlanish bera oladi. Modomiki, jismga faqat og‘irlik kuchi ta’sir qilar ekan, u faqat shu kuch ta’sirida tezlanish oladi: . Bu yerda aylana bo‘ylab tekis harakat xarakteridan kelib chiqqan holda formula bilan ham aniqlanishi mumkin. Bu esa g va modul jihatdan teng turlicha tezlanishlar emas, balki bitta tezlanishning turlicha belgilanishi deganidir. Shu misol analiz qilinganda, gohida “Yer atrofida aylanayotgan jismga faqat og‘irlik kuchi ta’sir qilsa, u nimaga Yerga tushib ketmaydi?” degan savol tug‘iladi. Mazmunan noto‘g‘ri bo‘lgan bu savolni quyidagicha izohlash mumkin: og‘irlik kuchi ta’siridagi harakat bu erkin tushishdir, ammo bu tushish Yer atrofida aylanma harakat ko‘rinishiga ega bo‘lib, cheksiz uzoq davom etishi mumkin. Zero harakat yo‘nalishi bilan ta’sir qiluvchi kuch yo‘nalishi har doim ham mos kelavermaydi. Umid qilamizki mualliflar bu bo‘limlarni atroflicha o‘rganib chiqib, lozim tuzatishlarni kiritadilar. Xulosa o‘rnida elementar fizika kursi o‘qitilishida mumkin qadar inersial sanoq sistemalaridan foydalanishni maslahat bergan bo‘lar edik. Chunki bu kursda yechiladigan barcha masalalarni, o‘rganiladigan barcha fizik jarayonlarni o‘quvchilar real kuchlar tushunchasi yordami ortiqcha qiyinchiliksiz o‘zlashtira olishadi. Adabiyot 1. P.Q. Xabibullayev va b., Fizika: umumiy o‘rta ta’lim 7-sinfi uchun darslik/–T., 2017. 2. N. Turdiyev va b., Fizika: umumiy o‘rta ta’lim 10-sinfi uchun darslik/–T., 2017. 3. T.M. Oplachko va b., Fizika: Akademik litsey va kasb-hunar kollejlari uchun darslik/– T., 2016. 4. A.G‘. G‘aniyev va b., Fizika: Akademik litsey va kasb-hunar kollejlari uchun darslik/– T., 2014. Download 54.73 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|