Ingenerlik geodeziyasi

  
  
  
  
  
  
  
  
  
  

---

1
6
Koordinata to`rini Drobo`shev chizg`ichi yordamida chizish. Drobo`shev 
chizg`ichi kengligi 50 mm va qalinligi 5 mm bo`lgan metall tilimi (tasma)
(3 shakl) ko`rinishida bo`ladi. Chizg`ich bir cheti va tomoni qayralgan. Chizg`ich oltita 
to`g`ri burchakli teshik va ushlash uchun qulaylik uchun ikkita 3 tutqichdan iborat.
Har bir to`g`ri burchakli teshikning bir tomoni qayralgan. Teshikning 
qayralgan chetlari orasidagi masofa 100 mm ga teng. Qayralgan tekislik o`rtasi shtrix 
bilan belgilangan.
100-rasm. Drobishev lineykasi  
  
5.3.5. Teodolit bilan plan olish.  
Chizg`ich 50x50 sm bo`lgan koordinata to`rini chizishga mo`ljallangan. Unda 
tomonlari 40x30 sm to`g`ri burchakli koordinatalar to`rini chizsa ham bo`ladi, chunki 
50
40
2 
30
2 
.
Koordinata to`ri quyidagi tartibda chiziladi. Qog`ozning qirqilgan tomonidan 
50 mm qoldirib, Drobo`shev chizg`ichini qo`yib o`tkir qalam uchi bilan chiziq chiziladi.

---

1
6
101-rasm. Teodolit syomkasi natijasida hosil bo`lgan joyning plani 
5.4. Sun`iy yo`ldoshdan joyni aniqlash
Mazkur bobni ko`rib chiqishdan oldin, o`quvchiga mahalliy va global geoid va 
ellipsoidlar to`g`risida hamda balandliklar to`g`risida bilimlarni egallab olishi kerak.
Sun`iy yo`ldosh yordami bilan joyni qayd qilish tushunchasi SSSR tomonidan 
1957 yilda birinchi sun`iy yo`ldoshni uchirish bilan boshlandi. Bundan keyin AQSH ning 
Harbiy-dengiz kuchlari tomonidan Harbiydengiz navigatsiya sun`iy yo`ldosh tizimi 
rivojlantirila boshlandi. Bu, ko`pincha Tranzit tizimi deb ataladigan tizim butun dunyo 
miq`yosida AQSHning suv osti kemalari flotining navigatsiyasini ta`minlash uchun 
yaratila boshlangan edi. Tranzit tizimi 1967 yilda aholi sohasida ham foydalanilishi 
mumkin bo`ldi. Ammo, u juda ko`p uzoq kuzatuvlarni talab qilgani va nisbatan past 
aniqlikka ega bo`lganligi sababli, undan foydalanish geodeziya va navigatsiya bilan 
cheklanib qoldi.

---

1
6
1973 yilda AQSHning Mudofaa vazirligi vaqtni va harakat doirasini hisobga 
oladigan navigatsiya tizimini NAVSTAR (Navigation System with Time and Ranging) – 
joyni aniqlash global tizimini (global positioning system (GPS)) rivojlantira boshladi va 
birinchi sun`iy yo`ldoshni 1978 yilda uchirgan edi. Bu sun`iy yo`ldoshlarlar 1987 yilda 
majud bo`lgan boshqarish tizimi bilan asosan tajriba tusiga ega edi. Hozir GPS sun`iy 
yo`ldoshlarlari to`liq boshqaruvchan bo`lishi bilan, nisbiy joyni birnecha millimetrlar 
aniqligida juda qisqa kuzatuv muddatida bir necha minutda aniqlashga yerishish 
mumkin. 5 km dan ortiq masofalar uchun GPS, EDM traverzasi bilan o`lchashdan 
aniqroq bo`lmoqda. SHuning uchun u geodeziyada keng qo`llanila boshladi va uning 
ta`siri EDM ni yaratishdan ham muhimroqdir. GPS yuqori aniqlikka yerishishdan 
tashqari, quyidagi muhim afzalliklarni bermoqda:
- 
o`rin bevosita X, Y, Z koordinatlar tizimida berilmoqda;
- 
er yuzidagi punktlarning o`zaro ko`rinishi zarur emas;
- 
har bir nuqta alohida qayd qilinganligi sababli, tarmoqdagi kabi, tarqalish 
xatolari mavjud emas;
- 
s`yomka nuqtasi endi o`zining talab qilinadigan vazifasiga muvofiq tanlanadi, 
yaxshi shartlarga javob beradigan shakllar tizimini yaratish uchun emas;
- 
operatordan yuqori kasbiy mahorat talab qilinmaydi;
- 
joy yer yuzida, dengizda yoki havoda qayd qilinishi mumkin. Bu oxirgi qobliyati 
havo fotogrammetriya sohasiga katta ta`sir qilishi mumkin;
- 
o`lchovlar kechasi yoki kunduzi, suvda yoki havoda, yer sharining har qanday 
nuqtasida, vaqtida va ob-havo sharoitida amalga oshirilishi mumkin;
- 
o`zgarishlar ustidan nazoratni yanada takomillashtirib, uzluksiz o`lchovlarni 
bajarish mumkin.