Ingliz burjua inqilobi davri diplomatiyasi
partugallarga ularning dushmani bo’lgan Angliya yordami bilan zarba
Download 215.64 Kb. Pdf ko'rish
|
|
partugallarga ularning dushmani bo’lgan Angliya yordami bilan zarba bermoqchi edi. Partugallar Angliya qirolining qaroqchilariga jumxuriyat savdo kemalarini talash uchun yordam bergandi. Shu jihatdan Angliya bilan Partutaliya o’rtasida katta nizo paydo bo’lgandi. Anglo-fransuz munosabatlari bu davrga kelib buzila boshlandi. Xali qirol Karl 1 qatl qilinishiga qadar Lyulovik XIV Angliya va ichki kurashlari bilan band deb o’ylab, inglizlarning jun va shoxi matolarini (1648 y) Fransiyaga kiritishni qat’iyatlik bilan man qildi. Bunga javoban Angliya parlamenti fransuz vinolarini o’z bozoriga kiritishga qarshilik ko’rsatdi. Kardinal Mazarini hokimiyat gepasida turganligidan foydalanib, bu masalada Angliyadan yon bosishini so’ragan edi. O’sha vaqtda Fransiyaning Angliyadagi muvaqqat ishlar vakili Krullening ishi ungidan kelmadi. Inglizlar unga "qirolga bo’lgan avvalgi ishonchga qaramasdan u siz ham yashay olamiz, shuningdek fransuzlarning xushbo’y vinolarisiz ham kunimiz o’tadi" deb javob qaytardilar 3 . Shundan so’ng savdo urushi boshlanib ketdi. Rasmiy holatda urush e’lon qilinmasdan ikki davlat bir-birini savdo kemalarini taladilar, kemalarni mahsulotlari bilan qo’lga kirita boshladilar, ya’ni qaroqchilik bilan shug’ullandilar. Ispaniya elchisi don Alonso Kardenya uddoburorlik bilan Angliya va Fransiya mojoralaridan foydalanib, zudlik bilan Madrid saroyidan (1650 y.) ishonchli yorliq berishini so’rab, o’z qirolini agar biz Jumxuriyatni tan olsak undan katta foyda ko’ramiz deb ishontirdi va yorliqni olishga muvaffaq bo’ldi. Juda katta yutuq bo’lmasa ham, xarxolda elchi o’zlarining raqibi va dushmani bo’lgan Fransiya ustidan g’alaba qozondi va uni kamsitib qo’ydi. 1650 yilning dekabrida Kardenya tantanali ravishda parlament tomonidan qabul qilindi va u parlamentga o’zining ishonchli yorlig’ini topshirdi. Xuddi shu kuni Fransiyaning Angliyadagi muvaqqat ishlar vakili Krulle qamoqqa olingan edi. Parlament tomonidan ispan elchisini tantanali qabul qilish marosimlarining yozuvi va Krullening Mazariniga ishi o’ngidan kelmaganligi va xibsga olinganligi haqidagi xati ham parlament arxivida saqlanib qolingan edi, u quyidagicha: Kardenyani parlamentga olib kelish uchun graf Solsberi boshchiligida parlamentning uchta komissari hukumat izvoshida borgan edilar. 30 yoki 40 ta izvoshda ispan va ingliz dvoryanlari o’tirib, Kardenyani parlamentga kuzatib keldilar. Kardenya kelayotgan yo’lda otliq askarlarning ikki polki saf tortib turgan edi. Piyoda askarlarning bir polki uni qo’riqlab bordi. 3 История дипломатии.т.1. c.284 Parlamentga kelgach Kardenyaga maxsus o’rindiq (kreslo) tayyorlanib qo’yilgan edi. Unda o’tirgan elchi parlament raisiga o’zining ishonchli yorlig’ini taqdim qiladi. Bu yorliq Lotin tilida yozilgan edi. Shundan so’ng Kardenya ispan tilida katta nutq so’zlab, mamlakatning oliy hokimiyati bo’lgan palatani buyuk xristian davlatpanoxi nomidan birinchi bo’lib tan olinganligi uchun o’zini baxtiyor deb hisoblaydi, degandi. Xuddi shu soatda, ya’ni parlament Ispaniya elchisiga katta ehtirom ko’rsatib, uni elchi sifatida qabul qilayotgan vaqtda Fransuz elchisi Krullening qarorgohiga askarlar bostirib kirib, tintuv o’tkazadilar, Krullen xibsga olib, uni tezda Londondan xaydab yuboradilar. Fransiya uchun bunday noxush ahvol ularni sarosimaga solmadi, aksincha (Lazarini va uning noibi Kolber fransuz burjuaziyasining manfaatini ko’zlab ish tutdilar. Ularning tazyiqi ostida savdoni rivojlantirish uchun Angliya bilan aloqani yaxshilashni talab qildilar. Ingliz savdo kemalarini talagan qaroqchilari hukumatni inglizlar bilan kelishuvini Fransuz kommersantlari (boylari)ni ingliz dengizchi qaroqchilari tomonidan talanishiga qaramasdan, ular o’z hukumatlaridan inglizlar bilan kelishishni talab qildilar. Kolber Fransiya savdosnning qiyinchiliklari xaqida 1650 yil qirolga yozgan xatida shunday deydi: "...inglizlar biz bilan savdo urushi olib borayapti... savdoni yo’lga qo’yish qiyin, chunki inglizlarning bunday uch olishida biz, o’zimizni ung’arib ololmaymiz. Savdoni o’nglab olish uchun ikki yo’l bor: xavfsizlik va erkinlik, buning uchun albatta Angliya bilan yaxshi qo’shnichilik munosabatlarini tiklash zarur. Inglizlarning bizdan talab qilayotgan narsasi shuki, biz ularning respublikasini tan olishimiz kerak. Bu sohada ispanlar bizni quvib o’tdi, deydi Kolber. Biz majburan bo’lsa ham Angliyani tanishimiz kerak. Buning uchun bizni xudo va bandalar ham kechirishi mumkin. Ispanlar bizga nisbatan dushmanlik mavqeida turib, inglizlar orqali ko’p ishlar qilishi mumkin, deb tugatadi o’z xatini Kolber 4 . 4 История дипломатии.т.1. c.284 Kardinal Mazarining o’zi Respublikani tan olish uchun har qanday pastkashlikka borishi mumkin edi, nima ketsa ham ispanlarga qarshi inglizlar bilan ittifoqda bo’lish edi. Shuning uchun ham har qanday shartlarni bajarishga tayyor edi. Shu maqsadda tashqi siyosatning 1652 yildan boshlab parlament ixtiyoridan Kromvel qo’liga o’tganligidan foydalanib. vositachilar orqali hukmdor bilan bog’lanib, tezda undan javob oladi. Kromvelning talabiga ko’ra fransuz qiroli Angliya respublikasini tezda tan olib, o’z elchisini Londonga yuborish aytilgandi. Shuning bilan birga dengiz xarakatlari vaqtida Respublika fuqarolariga yetkazilgan moddiy zarar qoplanishi zarur edi. Bundan tashqari, Mazarining Fronda bilan olib borayotgan kurashi Fronda foydasiga hal bo’lsa, u vaqtda Mazarini uchun boshpana Angliyadan berilishi ma’lum qilingan edi. Natija Mazarini kutganidek bo’lib chiqmadi. Ahvolni o’zgartish qiyin edi Mazarini va saroyning ahvoli borgan sari qiyinlashib bordi. Oronda tarafdori bo’lgan shaxzodalar Fransiyaning janubida. Bordo shahrida to’planib, u yerdagi inqilobiy harakat bilan birgalikda Angliya respublikasini tan olish va o’zlarining avvalgi erkinliklarini qo’lga kiritish edi. Ispanlar ham inglizlarni shaxzodalar bilan ittifoqda bo’lishiga undar edi. Shunday ekan, Mazarini uchun inglizlarning talabini bajarishdan boshqa iloji yo’q edi. 1652 yilning dekabrida Angliyaga fransuz intendanti Pikardii de Bor, Bordo qirolning Angliya parlamentiga yozgan xati bilan yuboriladi. Elchiga berilgan ko’rsatmaga muvofiq, inglizlarning sha’niga tegadigan gaplar aytilmasligi kerak deyiladi. Lekin inglizlarni bunday maktub qoniqtirmadi ular boshqacha mazmundagi xat talab qildilar. Shundan so’ng yangicha mazmunda yozilgan maktub yuborilib. unda Angliya ulugvor davlat, inglizlar esa katta buyuk millat deb ko’rsatilgandi. Shundan so’ng inglizlar Bordo vakillarini qabul qilishlarini ma’lum qildilar, lekin qabul na parlamentda. na davlat kengashida, u tashqi ishlar bilan shug’ullanuvchi qo’mitada o’tkaziladigan bo’ldi. Qabul marosimida fransuz vakili nutq so’zlab, unda ikki davlatning tuzumi, har xil bo’lishiga qaramasdan, savdo bir xilda rivojlanishi mumkin, bundan na Fransiya, na Angliya zarar ko’radi. Aksincha ikkalasi buyuk davlat sifatida manfaatdor bo’lishi mumkin, dedi 5 . Birqancha vaqtlar o’tgandan keyingina 1655 yilga kelib ikki o’rtada shartnoma tuzildi, fransuz-ispan qarama-qarshiliklaridan Kromvel Fransiyani yana bir muncha yon bosishlarga majbur qildi. Angliyaning yon qo’shnisi bo’lgan Gollandiya bilan ahvol boshqacha edi, chunki bu mamlakat XVII asrda Yevropaning hamma mamlakatlari va jahon bilan savdo qiladigan kuchli dengiz davlati hisoblanardi. Gollandiya kemalari o’zlarining yukini tashib, kirakashlik qilardi, qayerda bo’lmasin ingliz kemalari bilan to’qnash kelardi. Gollandlar kuchli va xavfli raqobatchi edi. Rus davlatida gollandlarning olib borgan ishlari ingliz savdogarlarining tijorat savdo imtiyozlarini bekor qilishga olib keldi. Ingliz jamoasining fikricha Gollandiya bilan, ya’ni ikki dengiz davlati o’rtasida mustahkam ittifoq tuzish, aks holda dengiz hukmronligi uchun raqib Gollandiyaga qarshi ayovsiz qatiy kurash olib borish edi. 1651 yilning fevralida ingliz parlamentining ikki favqulodda elchisi Sen-Djon va Strayklend Gollandiyaga muzokara olib borish uchun yuborilgandi. Ingliz elchi-vakillarini 40 janob va 200 yaqin xizmatchilar hamrox sifatida kuzatib bordilar. Gaagada ularni General shtatlarning deputatlari 27 hukumat izvoshida qarshi oldilar. Ular sharafiga katta qabul marosimi o’tkazilib. katta hurmat ko’rsatildi. Lekin mamlakat jamoasining elchilarga bo’lgan munosabati sovuqqina bo’ldi. General shtatlarning uchrashuv-qabul marosimida respublikaning 7 ta komissari ingliz elchilariga shuni ma’lum qildilarki, Birlashgan viloyatlar (Gollandiya) Angliya respublikasiga o’zlarining do’stlik munosabatlarini izhor qiladi va faqatgina yaxshi qo’shnichilikni tiklash va saqlab qolishgina 5 История дипломатии.т.1., c.285 emas, balki ikki respublikaning manfaati uchun turli xildagi traktatlarni imzolash lozim deb, aytdilar. Ularga javoban ingliz elchilari gollandlarning aytganlaridan foydalanib. bizning takliflarimiz yanada chuqurroqqa boradi, dedilar. "Biz shuni taklif qilamiz, -dedi ular.- Angliya bilan Birlashgan viloyatlar o’rtasidagi do’stlik faqatgina tiklanib va saqlanib qolmasdan, balki ular o’rtasidagi ittifoq tuzish. bu ittifoq yaqinlik va ehtiromlik bo’lishi kerak. Har ikkala millat manfaatlari uchun xizmat qilsin, bu ishlar va manfaatlar xayotiy va aniqroq bo’lishi kerak" degandi 6 . Inglizlarning so’nggi so’zlaridan gangib qolgan gollandlarni ko’rib, ularning ahvolini tushunib yetgan inglizlar gollandlarga murojaat qilib, sizlar o’z takliflaringizni aytishingiz mumkin deb, ularni og’ir vaziyatdan qutqardilar. Inglizlarning orzu-istaklari gollandlarga ochiq-oydin ma’lum edi: Gollandiyaga Angliya bilan birlashish. aniqroq qilib aytganda Angliyaga tobi bo’lish, bordi-yu rad javobi bo’lsa. unda uning bilan aloqani uzib. unga qarshi kurashish edi. Oradan ko’p vaqt o’tmasdan dushmanlik mavqei quzg’olib, ikki respublika bir-biriga qarshi turdi, inglizlar gollandlarning kemalarini tutib ola boshladilar. Gollandlarning harbiy floti taniqli admiral Trompa qumondonligida Angliya qirg’oqlarida suzib yurardi. Ingliz elchilari parlamentga murojaat qilib, kelgusida nima qilishlarini surab. biron topshiriq bormi yoki uyga qaytish kerakmi degan savol qo’ydilar. Shundan so’ng parlament ilgarigi qo’yilgan takliflarga Gollandiyaning General shtatlaridan javob kutmasdan o’z elchilariga 7 moddadan iborat bo’lgan qat’iy talabnomaga o’xshagan do’stlik haqida taklifnomani yubordi. Unda aytilishicha Gollandiya bilan Angliya bitta ya’ni yagona davlat sifatida ish ko’rib, urush va tinchlik masalasida xalqaro shartnomalar va ittifoq tuzishda bir davlat nomidan bo’lishi kerak deyiladi. 6 История дипломатии.т.1., c.286 Agar bu shartlar qabul qilinsa. u vaqtda yanada muhimroq, ya’ni "ikki davlat manfaatlarini ko’zda tutgan xolda yangi moddalar taklif qilish mumkin" degan gaplar elchilar orqali og’zaki ravishda yetkazilgan edi 7 . Masalalar ochiq xolda xal bo’lmasdan qolgach elchilar o’z yurtlariga qaytadilar. Bu voqealar iyulning oxirlarida bo’lib, 5 avgust kuni parlamentga tegishli chora ko’rish topshirildi va shoshma-shosharlik bilan Kromvel taklif qilgan "Navigadion akt" (dengizda suzish qonun-qoidalari) e’lon qilindi. Bu akt bilan Angliya o’zining Gollandiyaga nisbatan bo’lgan do’stlik namunalarini yaqqol ko’rsatdi. Ushbu aktga muvofiq, mahsulotlar faqat Angliya kemalarida keltirilishi va chiqarilishi kerak edi. Gollandiya esa bunga qarshi edi. Ikki o’rtada urush ( 1652-1654) boshlanib, u Godlandiyaning mag’lubiyati bilan tamom bo’lib, gollandlar "Navigasion akt"ni majburan tan oladilar. Ikki o’rtada hali urush holati saqlanib qolgan edi. Download 215.64 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|