Инновацион таълим технологиялари” кафедраси Касб-ҳунар таълими тизими кадрларининг малакасини ошириш курси

2.2.Ўрта махсус профессионал таълим муассасасида ўқув жараённи самарали бошқариш

Бошқарув жараёни ҳар доим маълум натижаларга эришиш учун одамларнинг умумий фаолияти мавжуд бўлган жойда амалга ошади.

Менежмент бошқарув фаолияти субъектининг (бир шахс, шахслар гуруҳи ёки махсус яратилган organ) ижтимоий объектга, умуман жамиятда бўлиши мумкин бўлган, унинг алоҳида соҳаси (масалан, иқтисодий ёки ижтимоий), алоҳида корхона, ЯТТ ва ҳоказоларга тизимли таъсирини англатади., уларнинг яхлитлигини, нормал ишлашини, атроф-муҳит билан динамик мувозанатни ва кўзланган мақсадга эришишни таъминлаш мақсади тушунилади.
Таълим муассасаси ижтимоий ташкилот бўлгани ва у кишиларнинг (ўқитувчилар, ўқувчилар, ота-оналарнинг) биргаликдаги фаолияти тизими бўлгани учун уни бошқариш ҳақида гапириш мақсадга мувофиқдир.
Ижтимоий бошқарув кишиларнинг турмуш шароитига, қизиқишларининг мотивациясига, уларнинг қадриятли юналишларига таъсир этиш йўли билан амалга оширилади.
Кўпчилик олимлар "бошқарув" тушунчасини "фаолият", "таъсир", "ўзаро таъсир" тушунчаси орқали аниқлайдилар.
Пидкасистий П.И. эслатганидек, бошқарув бу тизимга хос объектив қонунлардан фойдаланиш асосида уни янги ҳолатга ўтказиш учун тизимга таъсир этиш жараёнидир.
"Умуман менежмент, - деб ёзади В.A.Сластенин, - ечимларни ишлаб чиқиш, бошқариш объектини маълум мақсадга мувофиқ ташкил этиш, назорат қилиш, тартибга солиш, натижаларни ишончли ахборот асосида таҳлил қилиш ва умумлаштиришга қаратилган фаолиятни назарда тутади. "Таълим муассаса бошқаруви эса, унинг фикрича, "мақбул натижаларга эришиш учун унинг объектив қонуниятларини билишга асосланган яхлит педагогик жараён иштирокчиларининг мақсадли, онгли ўзаро таъсиридир."
Розанов В.A. менежмент муҳим мақсадларга эришишга қаратилган мувофиқлаштирилган ҳаракатлар (чора-тадбирлар) тизими эканлигини қайд этади.
Бугунги кунда профессионал таълим муассаса бошқарувидаги "таъсир" фалсафаси "ўзаро таъсир", "ҳамкорлик" фалсафаси билан алмаштирилар экан, "таълим муассасасини бошқариш" тушунчасини ўзаро таъсир тушунчаси орқали белгилаш лозим. Демак, таълим муассасаси бошқаруви остида таълим муассасасининг самарали ишлашини таъминлаш мақсадида турли даражадаги бошқарув субектларининг тизимли, онгли ва мақсадли ўзаро ҳамкорлигини тушунамиз.
Ҳозирги кунда бизнес соҳасидан бошқарув тушунчаси халқ фаолиятининг турли соҳаларига, жумладан, таълим-тарбияга тобора кенг ёйилмоқда. Бироқ бошқарув тушунчаси бошқарув тушунчасига нисбатан торроқ, чунки бошқарув асосан менежер фаолиятининг турли жиҳатларига тааллуқлидир, бошқарув тушунчаси эса "менежерлар-ижрочилар" тизимларидаги инсон муносабатларининг бутун соҳасини қамраб олади. Шундай қилиб, таълим муассасасини, хусусан, педагог ходимларни бошқариш назарияси жамоавий бошқарув назарияси билан сезиларли даражада тўлдирилади.
Менежмент назарияси, биринчи навбатда, менежер (менежер) фаолияти ҳақиқий ҳурматга, ўз ходимларига ишонишга, улар учун муваффақият вазиятларини яратишга асосланган бўлса, унинг шахсий йўналтирилганлиги билан ўзига тортади. Бошқарувнинг бу жиҳати бошқарув назариясини сезиларли даражада тўлдиради.
Таълим муассасасини бошқариш ҳақида гапирганда бошқарув тизимини ёдда тутиш, яъни бошқарув фаолиятини назарий тушунишга тизимли ёндашувни қўллаш лозим.
Бошқарув тизими-ташкилотнинг муҳим мақсадига эришишга қаратилган мувофиқлаштирилган, ўзаро боғлиқ фаолият мажмуи Бу тадбирларга бошқарув функциялари, принсипларни амалга ошириш ва самарали бошқарув усулларини қўллаш киради.
Асосий бошқарув функциялари бошқарув фаолиятининг нисбатан алоҳида соҳаларидир.
Функсионал бошқарув бўғинлари фаолиятнинг махсус, нисбатан мустақил турлари ҳисобланиб, бир-бири билан изчил боғланган босқичлар бўлиб, уларнинг тўлиқ таркиби ягона бошқарув циклини ташкил этади. Бир сиклнинг охири-янгисининг бошланиши. Шундай қилиб, бошқариладиган тизимнинг юқори сифатли ҳолатларига ҳаракат таъминланади.
Таълим муассасаларини бошқариш учун бир қанча функциялар мавжуд. Лазарев Б.С. улар орасида режалаштириш, ташкил этиш, бошқариш ва назоратни ажратиб туради. Ушбу асосий вазифаларга Сластенин В.A. педагогик таҳлил, мақсадни белгилаш, тартибга солишни қўшади.
Моисеев, Педагогика фанлари номзоди, таълим олувчиларни малакасини ошириш ва қайта тайёрлаш Академияси профессори, таълим муассасасини бошқаришнинг учта катта функцияларини аниқлайди:
1. Таълим муассасасининг барқарор ишлашини сақлашнинг бошқарув функциялари;
2. Профессионал таълим муассаса ни ривожлантириш ва инновацияларни бошқариш вазифалари;
3. Профессионал таълим муассаса бошқарувининг фаолият юритиши ва ўз-ўзини ривожланишини бошқариш функцияларига таълим муассасасининг ўзини бошқариш тизимига нисбатан ҳаракатлар киради.
Бу олимларнинг фикрларини умумлаштирган ҳолда таълим муассасаларини бошқаришнинг қуйидаги вазифаларини очиб берамиз: таҳлил қилиш, мақсадни белгилаш ва режалаштириш, ташкил этиш, бошқариш, назорат қилиш ва тартибга солиш.
Таҳлил-когнитив бошқарув фаолиятининг нисбатан алоҳида босқичи бўлиб, унинг моҳияти ижтимоий - иқтисодий шарт-шароитлар, ҳуқуқий таълим сиёсатини амалга ошириш, давлат еҳтиёжларини қондириш ва барча даражадаги белгиланган бошқарув амалиёти тажрибасини ижодий ўрганиш, тизимлаштириш, умумлаштириш ва баҳолаш.
Аҳолининг шахсий, гуруҳий ва халқ таълим еҳтиёжларини таҳлил қилиш асосида енг муҳим ижтимоий еҳтиёжлар аниқланади: ижтимоий-иқтисодий, екологик, валеологик, маданий, илмий, ҳудудий, педагогик, маиший ва бошқалар, таълим мақсадлари ва мазмунини аниқлаш, мижозлар ва истеъмолчилар бозор белгиланади. Уларга давлат ҳокимияти ва бошқаруви органлари, корхона ва муассасалар, жамоат ташкилотлари, фаол аҳоли гуруҳлари, оилалар ва жисмоний шахслар киради.
Педагогик таҳлилнинг замонавий маънода вазифаси Ю.A.Конаржевский томонидан профессионал таълим муассаса бошқаруви назариясига киритилган ва ишлаб чиқилган. Педагогик таҳлил бошқарув цикли таркибида алоҳида ўрин тутади: изчил ўзаро боғлиқ функциялардан иборат ҳар қандай бошқарув цикли у билан бошланади ва тугайди. Педагогик таҳлилни бошқарув фаолиятининг умумий занжиридан чиқариб ташлаш, режалаштириш, ташкил этиш, назорат қилиш, тартибга солиш вазифалари уларни ишлаб чиқишда мантиқий асос ва тугалликни олмаган ҳолда унинг парчаланишига олиб келади.
Бошқарув фаолиятининг самарадорлиги кўп жиҳатдан профессионал таълим муассаса раҳбарларининг педагогик таҳлил методикасини қай даражада билишлари, белгиланган далилларни қай даражада чуқур ўрганишлари ва енг характерли боғлиқликларни аниқлаш билан белгиланади. Профессионал таълим муассаса директорининг фаолиятини бевақт ёки нопрофессионал таҳлил қилиш мақсадларни ишлаб чиқиш ва вазифаларни шакллантириш босқичига ноаниқ, баъзан эса қабул қилинган қарорларнинг асоссизлигига олиб келади. Педагогик ёки талаба жамоасида ҳақиқий ҳолатни билмаслик педагогик жараённи тартибга солиш ва тузатиш жараёнида муносабатлар тизимини тўғри йўлга қўйишда қийинчилик туғдиради. Педагогик таҳлилнинг асосий мақсади бошқарув функцияси сифатида Ю.A.Конаржевский, педагогик жараённинг ривожланиш ҳолати ва тенденцияларини ўрганиш, унинг натижаларини холисона баҳолаш ва кейинчалик бошқариладиган тизимни тартибга солиш учун тавсиялар ишлаб чиқишдан иборат. Бу функция бошқарув цикли таркибида енг кўп вақт талаб қилувчилардан бири ҳисобланади, чунки таҳлил ўрганилаётган объектдаги қисмларни бир бутунга ажратишни, тизим ҳосил қилувчи омиллар боғланишларини ўрнатишни ўз ичига олади. Ю.A.Конаржевский ва Т.И.Шамова томонидан бошқариш назарияси ва амалиётида педагогик таҳлилнинг асосий турлари унинг мазмунига қараб белгиланади: параметрик, тематик ва якуний.
Параметрик таҳлил таълим жараёнининг бориши ва натижалари ҳақидаги кундалик маълумотларни ўрганиш, уни бузадиган сабабларни аниқлашга қаратилган.
Тематик таҳлил педагогик жараённинг бориши ва натижаларининг янада барқарор, такрорланувчи қарама-қаршиликлари, тенденсияларини ўрганишга қаратилган.
Педагогик таҳлилнинг бу тури профессионал таълим муассаса директорига педагогик жараённинг муайян жиҳатларини намоён бўлиш хусусиятларини ўрганиш ва аниқлашга, уларнинг бошқа партиялар, компонентлар ва умуман тизим билан ўзаро муносабатларини аниқлашга еътибор бериш имконини беради.
Олинган таҳлил катта вақт ўз ичига олади, фазовий, ёки контент рамка. Ўқув чораги, ярим йиллик, ўқув йили охирида ўтказилади ва уларга эришишнинг асосий натижалари, шарт-шароитлари ва шартларини ўрганишга қаратилган. Якуний таҳлил бошқарув циклининг кейинги барча функциялари оқимини тайёрлайди.
Ўқув йили учун профессионал таълим муассаса ишининг якуний таҳлилининг мазмуни қуйидаги йўналишларга асосланади: ўқитиш сифати; таълим дастурлари ва давлат стандартларини амалга ошириш; ўқувчиларнинг билим, кўникма ва малакаларининг сифати; профессионал таълим муассаса ўқувчиларининг таълим даражаси; профессионал таълим муассасасида методик ишларнинг ҳолати ва сифати; ота-оналар ва жамоатчилик билан ишлаш самарадорлиги; профессионал таълим муассаса ўқувчиларининг саломатлиги ва санитария-гигиена маданияти ҳолати; профессионал таълим муассаса , педагогик кенгаши ва бошқалар.
Якуний таҳлил, унинг объективлиги, чуқурлиги ва истиқболи янги ўқув йили учун режадаги ишларни тайёрлайди.
Мақсадни белгилаш ва режалаштириш профессионал таълим муассаса бошқарувининг вазифаси сифатида Ҳар қандай педагогик тизимни бошқариш жараёни мақсад қўйиш (мақсадларни белгилаш) ва режалаштириш (қарор қабул қилиш) ни ўз ичига олади. Бошқарув ишини мақсад қилиб қўйиш ва режалаштиришни такомиллаштириш педагогик тизимнинг доимий ривожланиши, ҳаракати зарурлигини тақозо этади.
Сластенин В.A. "бошқарув фаолиятининг мақсади-бу ишнинг умумий йўналишини, мазмунини, шакл ва усулларини белгилайдиган бошланишдир. Бошқарув мақсадларининг" дарахти " ни аниқлашда умумийликни, ёки "умумий" деганларидек, мақсадни бир қатор аниқ хусусий мақсадлар кўринишида тақдим этиш, яъни умумий мақсадни парчалаш лозим. Шундай қилиб, умумий, мақсадга эришиш унинг таркибий хусусий мақсадларини амалга ошириш ҳисобига амалга оширилади."
Мақсадни белгилашнинг бу тушунчаси интеграциялашган режалаштиришга ўтиш имконини беради. "Келгуси фаолиятни режалаштириш", деб ёзади Б.С.Лазарев, "уларга эришиш учун зарур бўлган ҳаракатларнинг мақсадлари, таркиби ва тузилишини аниқлаш демакдир."
Таълим муассасалари амалиётида режаларнинг уч асосий тури ишлаб чиқилади: узоқ муддатли, йиллик ва жорий. Уларга қуйидаги талаблар қўйилади: мақсадга мувофиқлик, истиқболлилик, мураккаблик, объективлик.
Узоқ муддатли режа, одатда, беш йил давомида профессионал таълим муассасасининг сўнгги йиллардаги ишини чуқур таҳлил қилиш асосида ишлаб чиқилган.
Йиллик режа бутун ўқув йилини, шу жумладан ёзги таътилни ҳам қамраб олади.
Жорий режа академик чорак учун тузилади, у профессионал таълим муассаса миқёсидаги йиллик режанинг спецификацияси ҳисобланади. Шундай қилиб, режаларнинг асосий турларининг мавжудлиги педагогик, талаба ва ота-она жамоалари фаолиятини мувофиқлаштиришга имкон беради. Бу режалар ўқитувчи ва синф ўқитувчиларининг иш режаларига нисбатан стратегик аҳамиятга ега.
Режалаштириш функциясини ягона бошқарув циклида амалга ошириш профессионал таълим муассаса самарадорлигини оширади. Бугунги кунга келиб профессионал таълим муассасасини режалаштиришнинг асосий камчилиги режалаштирилган даврда Реал эришиладиган кўплаб таълим муассасалари режаларида ва илмий асосланган мақсад ва аниқ вазифалар йўқлиги, бошқарув фаолиятини якуний натижаларга йўналтирилмаганлиги бўлиб қолмоқда.
Таълим муассасасини бошқаришда ташкилотнинг вазифаси.
Ташкилот-режалаштирилган ва ижодий вазифаларни бажариш учун енг яхши усулларни танлаш, бутун қисмлар ўртасидаги муносабатларни шакллантиришга олиб келадиган ҳаракатлар мажмуини аниқлашга қаратилган бошқарув босқичи: дастур ёки мақсадни биргаликда амалга оширадиган одамларни ўқитиш, мувофиқлаштириш. Ташкилий фаолият учун асосий савол-ташкилотнинг мақсадлари ҳақиқатда қандай ҳаракатлар ёрдамида амалга оширилади. Шу сабабли ташкилий фаолият бошқарувнинг амалга ошириш босқичи сифатида ижрочилик фаолияти сифатида қаралади.
Ўз табиатига кўра, инсоннинг ташкилотчилик фаолияти муайян вазиятларда психологик-педагогик билимлардан тезкор фойдаланишга асосланган амалий фаолиятдир. Ҳамкасблар ва талабалар билан доимий ўзаро муносабатлар ташкилий фаолиятга муайян шахсга йўналтирилган йўналишни беради.
Янада тўлароқ, ташкилий фаолиятнинг мазмуни унинг бошқа барча бошқарув вазифаларига нисбатан хусусияти орқали очиб берилиши мумкин, уларнинг ҳар бири маълум бир тартиб ва ташкилотни ўз зиммасига олади.
Тизимнинг мақсадларини амалга ошириш босқичида ташкилотнинг енг муҳим ва бошланғич нуқтаси тизимни ташкил етувчи барча шахслар ва бўлимларнинг функционал мажбуриятларини аниқ белгилаш ва тақсимлашдир. Ўз навбатида, функсионал жавобгарликларнинг тақсимланиши ташкилотнинг ҳар бир аъзосининг тайёргарлик даражасини, шахсий психологик хусусиятларини уларнинг мўлжалланган функсионал жавобгарликларга мувофиқлиги нуқтаи назаридан баҳолашни ҳисобга олишни ўз ичига олади. Кадрларни тайёрлаш, танлаш, жойлаштириш масалалари ҳар қандай ижтимоий тизимда бошқарувнинг ташкилий босқичининг ўзаги ҳисобланади.
Раҳбарнинг ташкилий фаолияти таркибида бўлажак фаолиятга ундаш, кўрсатма бериш, бу топшириқни бажариш зарурлигига ишонч ҳосил қилиш, ўқув ва талабалар жамоаларининг ҳаракатлари бирлигини таъминлаш, ишни бажариш жараёнида бевосита ёрдам кўрсатиш, рағбатлантириш фаолиятининг енг мувофиқ шаклларини танлаш муҳим ўрин тутади. Менежернинг ташкилий фаолияти муайян ишнинг бориши ва натижаларини баҳолаш каби зарурий ҳаракатни ўз ичига олади.
Бу шартларнинг барчасини таъминлаш учун бошқарув субъекти томонидан бажариладиган ҳаракатлар мажмуи бошқарув деб аталади. Бошқарув функциясини амалга оширишда қуйидаги асосий вазифалар ҳал етилади::
1) кадрларни танлаш, жойлаштириш ва баҳолаш, ижрочилар учун вазифаларни белгилаш;
2) жамоадаги ижтимоий-психологик иқлимни таҳлил қилиш ва тартибга солиш;
3) қўл остидагиларнинг ишлаб чиқариш фаолиятини рағбатлантириш ва уларнинг ўз-ўзини ривожлантириш;
4) қўл остидагиларнинг касбий ўсиши учун шароит яратиш.
Назорат-бошқарув босқичларидан бири бўлиб, бошқариладиган тизимнинг ҳақиқий параметрлари қийматидаги четланишларни баҳолаш мезонлари (мақсадлари, Қонунчилик меъёрлари) бўлиб хизмат қилувчи стандартлардан аниқлаш, дастурни амалга ошириш натижаларини ўлчаш ва баҳолашдан иборат. Ташқи муҳитда ёки тизимнинг ўзида доимо мавжуд бўлган турли чекловлар туфайли қўйилган мақсадларга камдан-кам еришилади.
Таълим муассасасида назоратнинг ўзига хослиги унинг баҳолаш функцияси-ўқитувчи шахсига қаратилишидир. Агар ўқитувчи ёш бўлса, унинг касбий ривожланишига таъсир қилади; агар у тажрибага ега ўқитувчи бўлса , профессионал таълим муассасасидаги касбий мавқеи ва ҳокимиятини мустаҳкамлаш ёки заифлаштиришга таъсир қилади.
Мавжуд назорат амалиёти айрим камчиликларсиз емас. Биринчидан, назорат тизимининг йўқлиги, назорат объектларининг директор ва унинг ўринбосарлари ўртасида тақсимланмаганлиги, назорат ҳисоботнинг номи ва иштирок етган дарслар ёки синфлар сонининг мажмуи. Иккинчидан, назоратни ташкил этишда расмиятчилик бўлиб, назоратнинг аниқ белгиланган мақсади бўлмаса, холисона баҳолаш мезонлари мавжуд емас ёки қўлланилмайди. Учинчидан, профессионал таълим муассаса назоратининг бир ёқламалиги, ҳар қандай бир томоннинг, педагогик жараённинг бир йўналишини назорат қилиш деб тушунилган. Масалан, фақат ўқув жараёни назорат қилинади, ёки фақат рус тили ва математика дарслари ва бошқалар. Тўртинчидан, тажрибали ўқитувчилар, методистлар иштирокисиз, ёки, аксинча, маъмурият вакилларининг кичик иштирокисиз, фақат мансабдор шахслар назоратида иштирок этиш.
Профессионал таълим муассаса мониторинги жараёнида профессионал таълим муассаса ҳужжатларини ўрганиш, кузатиш,суҳбатлар, оғзаки ва ёзма назорат, сўровномалар, илғор педагогик тажрибани ўрганиш, вақт, диагностика усуллари каби усуллардан фойдаланилади. Усуллар бир-бирини тўлдиради ва агар биз Реал ҳолатни билишни истасак, иложи борича турли назорат усулларидан фойдаланишимиз керак.
Бошқарувнинг назорат функцияси тартибга солиш ёки тузатиш босқичи, яъни белгиланган мақсадлардан еҳтимолий ёки ҳақиқий четга чиқишларни олдини олиш ва бартараф этиш жараёни билан чамбарчас боғлиқ. Якуний натижалардаги четланишларнинг сабаблари режа ва уларда хатолар, тўлиқ ва ўз вақтида ахборотнинг йўқлиги, заиф прогнозлар, қабул қилинган қарорлардаги хатолар, ёмон ижро етилиши, натижаларни кузатиш ва баҳолашдаги камчиликлар нотўғри тузилиши мумкин. Бу босқичда барча бошқарув функциялари қулатилган шаклда тақдим етилади. Тартибга солиш ва тузатиш жорий давлатларни оператив бошқариш (четга чиқиш) сифатида қаралиши мумкин. Кўрилган чоралар натижа бермаган ҳолларда мақсадларни кўриб чиқиш зарурати туғилади. Бу эса бошқарув технологиясининг барча асосий босқичларини жойлаштириш билан янги бошқарув циклининг бошланишини англатади.