Инновацион таълим технологиялари” кафедраси Касб-ҳунар таълими тизими кадрларининг малакасини ошириш курси

II. Профессионал таълим муассасалар бошқарувида менежмент асослари ва хорижий тажрибалар
2.1. Ўрта махсус профессионал таълим тизимида менежмент

ХХ асрнинг 50-йилларида инсоний муносабатлар профессионал таълим муассасаси "Ҳулқий фанлар" профессионал таълим муассасасига айлантирилди, унинг энг йирик вакили А.Маслоу эди. A.Маслоу фанда"эҳтиёжлар пирамидаси"деб номланувчи эҳтиёжлар назариясини ишлаб чиқди. A.Маслоу инсон еҳтиёжларини асосий (озиқ-овқат, хавфсизлик, ижобий ҳурматга бўлган еҳтиёж) ва олинган (фаровонлик, тартиб, адолатга бўлган еҳтиёж) га ажратди.

ХХ асрнинг иккинчи ярмида менежмент фанида тизим ва вазиятли ёндашувлар кенг тарқалди. Тизим ёндашуви барча жараён ва ҳодисаларни ўзининг алоҳида елементларига хос бўлмаган янги сифат функцияларига ега бўлган муайян integral тизимлар кўринишида кўриб чиқади. Ҳозирги вақтда тизим ёндашувини умумдавлат бошқарув услубияти деб ҳисоблаш мумкин, унинг моҳияти ташқи ва ички муҳитнинг барча ҳодисаларини бирликда кўриб чиқувчи фикрлаш тарзини шакллантиришдир.
Таълим муассасаларида таълим жараёнини бошқариш назарияси ва амалиёти учун катта аҳамиятга ега бўлган А.Г.Соколовнинг тадқиқотлари профессионал таълим муассасаларини илмий ва амалий бошқаришнинг тўпланган тажрибасини тизимлаштирди ва умумий педагогика, менежмент назарияси, психология, социология ва иқтисод фанлари қоидаларига таяниб, унинг асосларини ишлаб чиқди. Шу билан бирга менежментнинг илмий асослари методологик ва назарий асослари, тамойиллари, вазифалари, усуллари, технологияси ва бошқарув методларини ўз ичига олган тизим шаклида тақдим этилди.
ХХ аср ўрталаридан бошлаб дунёда "сифат инқилоби" ёки сифат инқилоби бошланди. "Унинг мантиқ ривожлантириш қуйидаги босқичларида билан белгиланади: 60-йиллар бозор рақобат асосий омили сифатида товарлар сифатини ўз-ўзини аниқлаш, 70-йиллар технологиялар ва ишлаб чиқариш сифати товарлар dominant сифати бир ўзгариш, 80-йиллар "сифат тизимлари" сифати учун технологиялар ва ишлаб чиқариш сифати бир ўзгариш, ёки "сифат менежменти тизимлари", рақобат омили сифатида 80-90-йиллар" сифат ва сифат тизимлари" бир ўзгариш.
Россия таълим тизимида ва умуман бошқарув тизимида назарий ўзгаришлар ва бошқарув амалиётлари узоқ йиллар давомида муайян ижтимоий муҳит - буйруқ ва маъмурий тизим талабларига мослаштирилди. Аммо ХХ асрнинг 90-йилларига келиб таълим жараёнини бошқариш муаммосининг илмий ривожланишида янги тенденсиялар кўрина бошлади:
а) ташкилотчилик маданиятига, бошқарувда демократик тамойилларни ишлаб чиқишга, субектив омилдан самарали фойдаланишга еътибор кучайди;
б) жаҳон бошқарув ва ахборот алмашинуви тизимига органик кириш имконини берувчи умумжаҳон шакллари, қолиплари ва бошқарув усулларининг ривожланиши
ХХ асрнинг 90-йилларида таълим муассасаларини қайта ташкил этишдан асосий мақсад таълим жараёнининг барча иштирокчиларининг ижодий ташаббусини очиб беришга имкон берадиган бошқарув тизимларини яратиш еди. Бу жамиятнинг доимий мураккаб ва ностандарт ечимларни ишлаб чиқариш жараёнига жалб қилиниши керак бўлган ўрта, касб-ҳунар муассасалари битирувчиларини касбий тайёрлашда ўсиб бораётган еҳтиёжлари билан боғлиқ еди. Тажриба шуни кўрсатадики, ўрта махсус касб-ҳунар таълими муассасаларида таълим жараёнини замонавий шароитларда бошқариш муайян мақсадга эришиш учун бошқа кишиларнинг хатти-ҳаракатларини бошқариш жараёнига асосланади.
Кейинчалик бобда ўрта таълимнинг ўқув жараёнида менежерларнинг бошқарув фаолияти билан боғлиқ асосий тушунчаларни белгилашга доир турли ёндашувлар таҳлил қилинади.
Тадқиқотнинг бошланғич нуқтаси "ўрта профессионал таълим муассасасида таълим жараёнини бошқариш", "ўрта профессионал таълим муассасасининг бошқарув тузилмаси", "ўрта профессионал таълим муассасасида менежерлар фаолиятини бошқариш" тушунчаларини таҳлил қилиш еди., шахсий ходимлар ва талабалар ўз фаолиятини мувофиқлаштиришни ташкил этиш, таълим муассасасининг кучлари ва ресурсларидан оқилона ва самарали фойдаланиш учун техник профессионал таълим муассасасини ривожлантиришнинг инсонпарварлик ва демократик стратегиясини шакллантириш ва амалга ошириш учун профессионал мутахассис шахсининг касбий ва маънавий ривожланиши шарти сифатида
Менежментга оид илмий адабиётларда бошқарув тузилмасининг бир қатор таърифлари берилган (А.A.Атаев, СЯ.Батишев, А.Г.Соколов) ушбу тадқиқотда ўрта махсус касб-ҳунар таълим муассасасининг бошқарув тузилмаси бўлинмалар ва алоҳида мансабдор шахсларнинг таркиби ва бўйсуниши, ўзаро боғланган ва бир бутун вакили сифатида тушунилади, бошқарув тузилмаларининг елементлари бўлинмалар, уларнинг вазифалари, ҳуқуқлари, мажбуриятлари, бошқарув даражалари, шунингдек, бошқарув муносабатлари (ички, ташқи, вертикал, горизонтал)
Ўтказилган тадқиқотларда ўрта махсус касб-ҳунар таълими муассасалари раҳбарларининг бошқарув фаолиятининг ўзига хос хусусиятлари очиб берилган бўлиб, у бошқарув назарияси ва педагогика қонунлари билан детерминизмидан иборат. Бу бизга техник профессионал таълим муассаса таълим жараёнида менежерларнинг фаолиятини аниқлаш имконини берди, касб-ҳунар таълимини ривожлантиришнинг замонавий босқичини тайёрлаш учун таълим жараёнини ва умуман техник профессионал таълим муассасасини бошқариш функцияларини амалга ошириш жараёнида фаолият субъектлари ўртасида ўзаро ҳамкорликнинг мақбул тизимини яратиш орқали таълим муассасасининг мақсадларига эришишга қаратилган бозор иқтисодиёти талабларини, миллий иқтисодиётнинг мураккаблигини ҳисобга олган ҳолда ходимларнинг шахсий ва касбий сифатларига бўлган талабларга тезда жавоб бериш учун мўлжалланган тизимли, кўп мақсадли, мураккаб тизимлар малакали мутахассислар ва кўп томонлама ривожланишида шахснинг еҳтиёжларини қондириш учун мўлжалланган.
Таҳлиллар шуни кўрсатдики, бошқарув фаолияти циклик фаолият сифатида намоён бўлиши мумкин ва бу циклда маълум боғланишларни мустақил деб аниқлаш мумкин. Бундай алоқалар биз ушбу бошқарув фаолиятининг вазифаларини мақсадни белгилаш, прогнозлаш ва режалаштириш; ташкил этиш, мувофиқлаштириш ва тартибга солиш; бухгалтерия ҳисоби; назорат ва таҳлилни ўз ичига олиши мумкин. Қоғоз бошқариш жараёни умуман даврий эканлигини қайд,этган алоҳида давр қуйидаги йўналишларни ўз ичига олади бошқарув жараёнининг бир сегменти сифатида тақдим этилиши мумкин: бошқарув қарорларини қабул қилиш, бутун техник профессионал таълим муассаса жамоаси фаолиятини режалаштириш, вазифалар ва режалар амалга ошириш бўйича ишларни ташкил этиш бухгалтерия ҳисоби, monitoring ва таҳлил натижалари.
Биринчи бобда касбий таълим муассасалари жамоаларини бошқариш усуллари очиб берилган бўлиб, улар уч гуруҳга: ташкилий-маъмурий, психологик-педагогик ва иқтисодий гуруҳларга ажратилади.
Ўқувчиларнинг техник профессионал таълим муассасага кириш мотивациясини ўрганишга оид маълумотлар таҳлили уларнинг аксарияти "ман-технология" соҳасида устувор касбий йўналишга ега, бу эса техник таълим муассасасида ўқитиш учун яхши асосни кўрсатади, деган хулосага келиш имконини берди.
Педагогика фанида "сифат" категориясини ўрганиш ва қўллашнинг асосий тенденсияларини таҳлил қилиш натижалари шуни кўрсатдики, ўқувчилар билимининг сифати, дарс сифати, ўқувчилар фаолиятининг сифати, таълим жараёнининг сифати энг фаол ўрганилган тизим тасаввурлари. Сифат кафолати тизимлари энг universal сифат менежменти тушунчаси қоидаларига асосланган, халқаро стандартлар мафкураси ва monitoring ва ишлаш кўрсаткичлари сифатини таъминлаш учун жуда кўп емас, балки шароитлар тизимини яратиш (ташкилий, технологик, ахборот, ижтимоий) сифат кўрсаткичлари узлуксиз такомиллаштириш таъминлаш ва сифасиз ишлаш натижаларини олдини олиш.
Пайариқ туман 3-сон касб-ҳунар мактабида ўқув жараёнини бошқаришни экспериментал ўрганиш» - таълим жараёнини бошқариш тамойиллари (бошқарувнинг ижтимоий-педагогик мақсадга мувофиқлиги, ташкилий-педагогик изчиллиги, раҳбарнинг бошқарув фаолиятининг демократик услуби, бошқарув ишини оқилона ташкил этиш, хўжалик меҳанизмини амалга ошириш ва бошқалар.) ва раҳбарнинг бўйсунувчиларга нисбатан бошқарув таъсирлари тизими сифатида белгиланган директор услуби, жамоага берилган вазифанинг ўзига хос хусусиятларидан келиб чиқиб, раҳбарнинг бўйсунувчилар билан муносабатлари ва унинг расмий ваколатлари доираси кўриб чиқилади, жамоанинг барча аъзоларининг шахсий хусусиятлари, маълум бошқарув воситаларининг ўз вақтидалиги ва мақсадга мувофиқлиги.
Бобда ўрта махсус касб-ҳунар таълими муассасасининг асосий бошқарув услублари баён этилган бўлиб, ташкилий-педагогик жиҳатдан бошқарув услуби раҳбар шахсининг тури, унинг таълим даражаси, тўпланган тажриба, жамоанинг ривожланиш босқичи ва меҳнат шароитлари каби омиллар билан белгиланади, деган хулосага келинади. Тадқиқотлар шуни кўрсатадики, раҳбарлик услуби кўпгина вазиятли омилларга ҳам боғлиқ.