Innovaciyalar ministirligi

2.3. Zıyankeslerge qarsı gúresiwdıń unamlı jolları
Awıl xojalıq eginleriniń zıyankeslerine qarsı gúres usıllarınan paydalanıw qatar shárt-shárayatlarǵa baylanıslı. Bunda eginlerdiń túri, zıyankeslerdiń biologiyalıq qásiyetleri, qollanılatuǵın agrotexnika ilajları, ósimliklerdiń rawajlanıw fazaları, usıldı qollaw jayı, usıldıń texnologiyası, zıyankeslerdiń túri hám sanı, ósimliklerge zıyan jetkeziw dárejesi hám ámelge asırilatuǵın ilajdıń ekonomikalıq hám de biologiyalıq nátiyjesin esapqa alıw zárúr.
Zıyankeslerdiń rawajlanıwın aldınan biliw jumısların tashkil etiw, gúres jumısların anıqlaw, nátiyjeli ámelge asırıw, islew beriletuǵın maydanlar kólemin anıqlaw nátiyjeni ámelde qollanıw etiletuǵın usıldıń nátiyjesin jáne de asıradı.
Gúres ilajların ámelge asırıwda tómendegi tiykarǵı jónelislerge itibar qaratıw kerek:
1. Zıyanlı organizmlerdiń tábiyiy-xojalıq sharayatın esapqa alıp, olardıń ǵalabalıq kóbeyiwi hám rawajlanıwına múmkinshilik jaratıw, ekonomikalıq zıyan jetkizetuǵın shegaralardan shıqpaw zárúr.
2. Awıl xojalıq ósimlikleriniń ósiwi hám rawajlanıwı ushın qolay shárt-sharayat jaratıw, aldıńǵı texnologiyanı qollanıw etiw, kesellik hám zıyankeslerge shıdamlılıǵın asırıw hám nátiyjede zıyankesler qáwipi eń kem bolıwına sharayat jaratıw.
3. Zıyankes menen zıyanlengen awıl xojalıq egin maydanlarınan olardıń basqa aymaqlarǵa, bir xojalıq yamasa kóp maydanǵa tarqalmaslıǵınıń aldın alıw.
4. Zıyankeslerdiń atızlarda, baǵlarda, otlaqlarda hám hár túrlı awıl xojalıq egisliklerinde, awıl xojalıq ónimleri saqlanatuǵın teleklerde dús keliwine jol qoymaytuǵın ilajlar hám usıllardı islep shıǵıw zárúr.
5. Egisliklerge zıyan jetkezip atırǵan yamasa ónim nabıt bolıwına qáwip salıp atırǵan zıyankeslerge qarsı qırıp taslaw yamasa joq etip jiberiwshi usıllardı qóllaw usınıs etiledi.
Sonday etip, zıyankeslerge qarsı gúrestiń ilimiy tiykarlanǵan usılı awıl xojalıq eginleri ónimin saqlap qalıw, sanaatqa hám azıq-awqat ushın sapalı ónim jetkiziwde jetekshi rol oynaydı. Derlik barlıq agrotexnikalıqa ilajları zıyanlı shıbın-shirkeyler kóbeyiwiniń aldın alıwǵa (profilaktikaǵa) qaratılǵan. Biraq ayırım jaǵdaylarda agrotexnikalıqa usılları menen de zıyankeslerdi pútkilley nabıt qılıw múmkin. Zıyankeslerdiń tez kóbeyiwi hám zıyani júdá kóplab sırtqı faktorlarǵa baylanıslı bolıp, bularǵa jetkilikli azıqa ósimliginiń bolıwı, ásirese, zıyankeslerdiń rawajlanıwı ushın zárúr bolǵan ıqlım sharayatına baylanıslı.
Ilimiy tiykarlanǵan agrotexnikalıqa ilajları zıyankeslerge uzaq waqıt ǵalabalıq gúresiwge hám olardıń zıyan keltiriw dárejesin kemeytiwge qaratılǵan. Xojalıq ilajları fermer, dıyxan xojalıqlarında zıyankeslerdiń kóbeyiwi aldın alıw, olardıń bir xojalıqtan ekinshi xojalıqqa ótiwine jol qoymaw, xojalıqta ilimiy tiykarlanǵan qarsı gúres jobaların islep shıǵıw zárúr. Agronom entomologlar aldınan zıyankesler kóbeyiwin bilip barıwı, yaǵnıy prognoz etip turılıwı hám áne sonday orınlarda basqa, yaǵnıy zıyankesler ushın qolaysız bolǵan ósimlik túrlerin almaslap egiwdi joybarlaw, atızlarda zıyankesler ǵalabalıq kóbeyiwine jol qoymaw kerek. Sol maqsette qadaǵalaw jumısların shólkemlestiriw, qadaǵalawshılardıń sol tarawdıń boyınsha mamanlıǵın asırıw maqsetinde seminar hám kurslar shólkemlestiriw, fermer, dıyxan xojalıqları qánigelerin zıyanleslerge qarsı gúresiwge uyretip barıw jumısları, zárúr bolǵan táǵdirde kerekli texnika, mexanizmlerdi, yaǵnıy zıyankeslerge qarsı gúresiw quralların satıp alıw hám jumısqa salıwdı óz ishine aladı.
Zıyankesler qáwip salatuǵın maydanlardı belgilew hám olardı joq qılıw máselelerin sheshiw talap etiledi. Gúres ilajları óz ishine hár bir materiallıq ósimlik túrin málim ıqlım sharayatı hám geografiyalıq aymaqlarǵa jaylastırıwdan ibarat boladı.
Awıl xojalıq eginleriniń zıyankeslerine qarsı gúresti shólkemlestiriw ilajların islep shıǵıwda xojalıqlar, fermerlerdiń basshıları qatnasıw etip, olar aqsha menen támiyinlengen bolıwı kerek. Óashkiliy-xojalıq ilajları egin túrleri, sortları hám gibridlerdi ilimiy tiykarlanǵan halda joybarlawdı óz ishine aladı hám mámleket kólemindegi ilajlar qatarına kiredi. Jańa jerlerdi ózlestiriw, jerlerdiń melioraciya jaǵdayın jaqsılaw, awıl xojalıq eginleriniń jaqsı rawajlanıwı ushın qolay sharayat jaratıp, topıraq sharayatın jaqsılap zıyankesler ushın qolaysız sharayat jaratıladı.
Haydalmagan, yaǵnıy ózlestirilmegen jerlerde júdá kóplab zıyankesler máyeki, qurti hám quwırshaqları qıslap shıǵadı hám bulmanlardan awıl xojalıq eginlerine ótedi. Bulmanlardı ózlestiriw zıyankeslerdiń azıqlanıw sistemasına kiretuǵın ósimlik túrleriniń ózgeriwine alıp keledi hám zıyankestiń jaqsı iskerligi hám ǵalabalıq gúresi qáwpin joǵatadı.
Jerlerdiń suwın qashırıw, dárya suwı basatuǵın jaylar hám kóldıń qurǵatıwı taway shekshegi ushın zárúr bolatuǵın jaylardı joǵatadı. Bul shekshek sol batpaqlıqlardan ushıp kelip, awıl xojalıq eginlerine túsedi. Jaylawlardıń ózlestiriliwi hám jaylaw xojalıqların tuwrı uyushtirish marokash sheksheklerin kemeytiw imkaniyatın beredi. Hár bir ósimlik túrine tán zıyankesler bolıp, olar málim túrdegi ósimlikler menen ǵana azıqlanadı, ósimlik túrin ózgertiw, yaǵnıy basqa túrdegi ósimlikti egiw sol zıyankestiń qaytıs bolıwına alıp keledi.
Atap aytqanda, noqatxór (Bruchus pisorum) tek noqatqa túsip, 60-70 % ge shekem ónimin nabıt etedi, yaǵnıy bul zıyankesmonofag bolıp, tek noqattı zıyanlaydi. Sol sebepli bir maydanǵa turaqlı bir neshe jıl noqat egilse, onıń zıyani kútá úlken boladı. Lekin 2-3 jıl basqa egin egilgen táǵdirde bul zıyankes pútkilley nabıt bolıp ketedi. Jonıshqaliktegi fitonomus qónǵizi (Phytonomus variabilis) jonıshqadan basqa eginlerde yashamaydı, sol sebepli eski jonıshqa atızlarǵa úlken zıyan jetkeredi. Lekin jonıshqalardı alıp taslaw yamasa basqa eginler egiw zıyankeswlerdiń nabıt bolıwına alıp keledi.
Bir maydanǵa bir neshe jıllar dawamında birdey egin egilaversa, mısalı, kapusta hám basqa butgullilar shańaraǵına tiyisli bolǵan kapusta kúyesi (Plutellamaculiðenis), kapusta gúbelegi (Pieris brassicae) sıyaqlı oligofag zıyankesler jıldan-jılǵa kóbeyip, ósimliklerge úlken zıyan jetkeredi. Tap sonday, kolorado qónǵizi (Leptinotarsa decemlineata) iyt juzimler shańaraǵına tiyisli bolǵan ósimliklerden kartoshka, pamidor, baklajan sıyaqlı ósimliklerdi de zıyanlaydi, sol sebepli bir jerge bir neshe jıl egin egiw — bul qónǵizlar kóbeyip ketiwine sebep boladı.
Almaslap egiw awıl xojalıq eginleriniń monofag zıyankesler qırılıp ketiwine alıp keledi. Ilimiy tiykarlanǵan almaslap egiw mádeniyatı ósimlikler ónimin asırıw menen bir qatarda topıraqta qıslawǵa tayarlanıp atırǵan zıyankesler hám keselliklerge shıdamlı saw ósimlikler jetistiriwge járdem beredi. Zıyankeslerdiń jabılasına zıyan jetkiziwiniń aldın alıwda túrlerdi tekǵana joqarı ónim beriw menen bir qatarda sapalı ónim alıw, zıyankes hám keselliklerge shıdamlı túrlerdi tańlaw da úlken áhmiyetke iye boladı.
Házirgi waqıtta seleksioner ilimpazlar aldında mol hám sapalı ónim alıw menen bir qatarda zıyankeslerge shıdamlı bolǵan túrler jaratıw da tiykarǵı wazıypa bolıp turıptı. Bilgenimizdey, burınları ayǵabaǵar gúbelegi (Homoeosoma nebulella) kútá úlken ekonomikalıq zıyan jetkezip, ayırım qattı zıyanlegen jılları ónim pútkilley nabıt bolǵan, lekin keyinirek áne sol ayǵabaǵar gúbelegiga shıdamlı túrler jaratılıwı menen júdá qáwipli bolǵan zıyankesten qutılıw múmkinshiligi jaratıldı. Aqırǵı jıllarda zıyankeslerge shıdamlı bolǵan túrler hám gibridler jaratılıp, óndiriste qollanılıp atır, seleksioner ilimpazlar jańa túrler, gibridler jaratıwda joqarı sapalı mol hasıl túrlerdi jaratıw menen bir qatarda olardıń kesellik hám zıyankeslerge shıdamlılıǵı da esapqa alınıp atır. Buǵan ǵóza, palız eginleri, palız eginleriniń jaratılǵan sortların mısal etip keltiriw múmkin.
Shıdamlı túrlerdi jaratıwda pánniń eń jańa baǵdarları —molekular biologiya, gibridlanish jetiskenliklerinen paydalanılıp atır. Atap aytqanda, Monsonto (Amerika Qospa Shtatları) firması tárepinen jaratılǵan ǵózani geninjeneriyasi jolı menen gúbeleklerge (Lepidoptera) shıdamlı ǵóza sortları jaratılıp, bul túrlerdi sol zıyankeslerge shıdamlılıǵın asırıw usılların islep shıqtılar. Tap sonday jol menen Rossiyalıq ilimpazlar kartoshkanıń kolorado qónǵiziga (Leptinotarsa decemlineata) shıdamlı sortların jaratıw ústinde ilimiy izertlew aparıp atırlar. Bizde da ǵózanıń shıdamlı sortların jaratıwda geninjeneriyasi jetiskenliklerinen paydalanılıp atır.
Jerlerdi waqıtında sapalı etip aydaw nátiyjesinde topıraqtaǵı gúzgı tunlam (Agrotis segetum), simqurt (Elateridae) qurti, zıyankeslerden karadrina (Laphigma exigua), ǵóza tunlami quwırshaqları ushın qolaysız sharayat jaratıladı hám olar kóplegen nabıt boladı. Zıyankeslerge qarsı gúresde, ásirese, jerdi kuzda súdigarlaw úlken áhmiyetke iye boladı. Sebebi quwırshaq dáwirinde qıslawǵa ketken kóplegen zıyankesler erte báhárde topıraqtıń maydan qatlamınan gúbelek jaǵdayında ushıp shıǵadı. Jerdi aydaw dáwirinde bul quwırshaqlar nabıt bolmaǵan shaqta topıraqtıń tómengi qatlamınan shıǵa almay nabıt boladı. Kóplegen shıbın-shirkeyler, atap aytqanda, shekshekler topıraqtıń 5 sm ura daǵı qatlamına máyek qóyadı. Usınıń sebepinen jerler haydalganda, tómengi qatlamlarǵa túsip ketedi hám joqarıǵa shıǵa almay nabıt boladı.
Bunnan tısqarı, kóplegen zıyankesler jerdi tereń aydawda quyash nurı, jawın hám suwıqtan nabıt bolıp ketiwi da múmkin. Dán egilgen maydanlarda tógilgen dándan kógerip shıqqan maysalarǵa gessen (Mayetiola destructor), shved (Oscinella frit) shıbınları máyek qóyadı. Gúzgı súdigar nátiyjesinde bul máyekler de nabıt boladı. Kuzda kóplegen qurt quwırshaqqa aylanıwınan aldın gúbelek shıǵıwı ushın jol ashıladı hám nátiyjede súdigarlanbaǵan táǵdirde áne sol jollar arqalı quwırshaqtan shıqqan gúbelekler ańsatǵana tısqarına shıǵa aladı, lekin súdigar nátiyjesinde áne sol chiquv jolı buzilib ketib, gúbelek nabıt boladı.
Usınıń menen birge gúzgı súdigar nátiyjesinde kóplegen zıyankesler topıraqtıń maydan qatlamına shıǵıp nabıt boladı hám ayırım jaǵdaylarda shıbın-shirkeyxór qusqa azıq boladı. Jer haydalganda ósimlikler ushın jaqsı sharayat jaratıladı, olardıń kesellik hám zıyankeslerge shıdamlılıǵı artıp baradı. Baǵ hám júzimzarlıqlarda da terekler átirapı shawıp jumsatılınǵanda kóplegen miywexór zıyankesler nabıt boladı.
Tóginlew ósimliklerdi zıyankeslerden qorǵawda bir neshe jóneliste ámelge asıriladı. Ayırım jaǵdaylarda tóginler zıyankeslerge tikkeley tásir kórsetiwi de múmkin. Mısalı, topıraqtı azotli tóginler menen bayıtıw zıyankesler ushın qolaysız sharayat jaratadı hám olarǵa unamsız tásir kórsetedi.
Mineral tóginlerden, ásirese, fosfor tógini kapustanıń ximiyalıq quramın ózgertirip, japıraqxór qurt ushın qolaysız sharayat jaratadı. Bunday japıraq menen azıqlanǵan zıyankeslerdiń pushtdorligi tómenlep ketedi hám olardıń sanı azayıp, zıyani de azayadı. Tóginlerden fosfor hám kaliy sanshıp -sórıwshı zıyankeslerdiń sanın azaytadı. Mineral tóginler ósimliklerdiń bir fazadan ekinshi fazaǵa tez ótiwin tezlestiredi, shıdamlılıǵın asıratuǵın shıbın-shirkeylerdiń rawajlanıwı ushın qolaysız sharayat jaratadı. Mısalı, biydaynı mineral tóginler menen tóginlew nátiyjesinde shved shıbınları ushın qolaysız sharayat jaratıladı.
Mineral tóginlerden kaliy úlken áhmiyetke iye, kaliy ósimliklerdiń shıdamlılıǵın asırıwı menen bir qatarda zıyankeslerdiń azıq -lanishini, yaǵnıy ıshteyin bóǵadi hám zıyanlengen ósimlik organ -larınıń tikleniwin tezlestiredi. Mineral hám organikalıq tóginler ǵózadagi kóplegen sórıwshı zıyankesler ushın qolaysız sharayat jaratadı. Óajribalarda kórsetilgeni sıyaqlı, organikalıq hám mineral tóginlerge mikroóǵitlar qosıp isletilingende ósimlikler quramındaǵı ximiyalıq elementlar quramın ózgertirip, zıyankeslerdiń azıqlanıwına unamsız tásir kórsetedi, ónimdi saqlap qalıw menen birge onıń sapasın da asıradı. Bul mineral tóginler tásirinde ósimliklerdiń ósiwi hám rawajlanıwı tezleniwi menen birge olar kletkalarındaǵı osmotik basımdıń eliriwine alıp keledi, nátiyjede sanshıp -sórıwshı zıyankeslerdiń azıqlanıwı ushın qolaysız sharayat tuwıladı.
Ósimlikler qaldıǵini jıynap alıw zıyankeslerdi joytıwda agrotexnikalıqa ilajlarınan biri esaplanadı, sebebi zıyankesler áne sol qaldıqta qıslaydı. Kóplegen sórıwshı zıyankesler ǵawashalarda hám olardıń qaldıqlarında qıslaydı. Olardı jıynap alıw nátiyjesinde sol gruppalarǵa kiretuǵın zıyankeslerdiń kópi nabıt boladı. Ǵalla egilgen maydanlardan olar jıynap alınǵannan keyin jerdi tereń aydaw nátiyjesinde ǵalla jarǵıshıı (Cephus pugmaeus) lishinkaları hám qıslawshı biyday triðsi (Haplothriðts tririci) lishinkaları kóplegen nabıt boladı hám keyinirek olar zıyan jetkeza almaydı. Sebebi bul zıyankesler jılına bir áwlad beredi. Kapusta biti (Brevicoryne brassicae) hám kapusta kúyesi (Plutella maculiðennis) tiykarlanıp kapusta tamır inde bolıp, keyinirek basqa eginlerge ótedi.