Innovatsiyalar vazirligi buxoro innvatsiyalar universiteti

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI

BUXORO INNVATSIYALAR UNIVERSITETI
JISMONIY MA’DANIYAT TA’LIM YO’NALISHI
10-1 JMS-22 GURUH TALABASI
SUVONQULOV DAVRONNING
“JISMONIY MADANIYAT NAZARIYASI VA METODIKASI” FANIDAN

MUSTAQIL ISHI



Jismoniy madaniyat haqida nazariy bilimlarni dunyoga kelishi.

XIV va XVII asrlarda Garbiy Yevropa feodal ishlab chiqarish usuli ham hukumron edi. Faqat ancha ilg‘or mamlakatlardagina bu usul kapitalistik munosabatlar tamonidan siqib chiqarilmoqda edi. Bu davr dehqonlarni yerdan mahrum qilish, mustamlaka halqlarni tinimsiz tanlash davri, kapitalning dastlabni jamgharilishi davri edi.

Yevropaning feodal tarqoqligi savdo va sanoatning taraqqiy etishiga halaqit berar edi. Shaharlarning iqtisodiy jihatdan mustahkamlangan burjuaziyasi uchun barqaror markazlashgan davlat xokimyat kerak edi. Feodallar o‘rtasida doimiy uchrashuvlardan zarar ko‘rib kelayotgan halq ham huddi shuni istar edi. Oqibat natijada XIV asrning ikkinchi yarmida “qorol hokimyati” shaharliklarga tayanib, feodal dvaryanlarning qudratini sindiradi va chinakamga millatlarga asoslangan yirik monarhiyalar barpo etdi; bu monarhiyalarda hozirgi Yevropa millatlari va hozirgi butun jamiyati taraqqiy etib bordi.
Burjuaziya o‘zoq vaqt davomida feodal absolyutizmga bilan murosa qilib kelgan va uni qo‘llab quvvatladi. Biroq o‘rta asrning oxirlariga kelib, burjuaziya sho‘nchalqk mustahkamlandiki, endi u feodal absolyutizmi qarshi chiqishga va Garbiy Yevropaning iqtisodiy jihatidan taraqqiy etgan mamlakatlarida o‘z siyosiy hukumronligini o‘rnatishga (Angliya burjua revolyusiyalari) qodir edi.
O‘sha vaqtlarda Yevropaning sharqida rus halqi o‘nga ko‘p asrlik tatar zulmidan еtqazilgan jarohatlarni to‘zatib oldi va qudratli davlat barpo qildi. “Ivan Shox podsholik” qilgan davrning boshlarida deb yoziladi. Moskva davlatining borligini hatto xayoliga keltirmay, hayratga tushgan Litva va tatarlar o‘rtasida saqlanib qolgan Yevropa o‘zining sharqiy chegaralarida to‘satdan katta imperiyaning vujudga kelishidan dovdirab qoldi, hatto Sulton Boyazidning o‘zi garchi u (Garbiy Yevropa ) uning oldida titrab tursa ham, moskvaliklardan birinchi marta takabburona nutqlarini eshitdi. Rus davlati, uning iqtisodiyoti va madaniyati jadal sur’atlar bilan taraqqiy etib bordi. Rus halqining fan va madaniyatning ba’zi sohalarda erishgan yutuqlari Gharb halqlari erishgan yutuqlardan o‘zib ketdi.
Jadal taraqqiy etib borayotgan burjua ishlab chiqarishining ehtiyojlari oyoq charx, suv parragi va xakazolarning ehtiro etilishiga sabab bo‘ldi. Bularning o‘zi esa matematika tadqiqot metodlarining takomillashuviga sabab bo‘ldi va atronomiya, mexaniqa, optika hamda himiya singari fanlarni hayotga chorladi. Fan va texnika ishlab chiqarishini kengaytirishga yordam berdi, texnika esa olimlar qo‘liga juda ko‘p sonli yangi fanlarni berib, bu faktlar fanni boyitdi va uni ilgari siljitdi. Leanardo da Vinchi (1452-1519 yillar) qushlarning uchushini ko‘zatib borib, uchuvchi aparatining tuzilishi to‘g‘risida o‘z mulohazalarini bayon etdi. Rus kriposnoy dehqoni esa o‘sha vaqtdayoq odamni ko‘tarishga qodir bo‘lgan qanotlarning aniq xisobini oldi, ularni yasadi va ularning tomdan hamda qa’la gumbazlaridan kishini ng yerga muvoffaqiyat bilan qunishga erishdi. Garbiy Yevropa va Rossiyada kitob nashr qilishi vujudga keldi va qimmatbaho pergament o‘rnini qog‘oz egalladi. Dengizda suzish ehtiyoji natijasida kema sozlik taraqqiy etdi, ispanlar, gollandiyaliklar, so‘ngra inglizlar ham janubiy yarim sharda ko‘pgina geografik kashfiyotlar qildilar, yangi еrlar topuvchi rus sayyohlar va dengizchilari ega Shimoliy Muz okeanini tadqiq qilish ishini boshlab berdi va Osiyo Amerikadan ajratib turuvchi bo‘g‘ozni kashf etdi. Poroxning kashf etilishi o‘q otadigan qurolning vujudga kelishiga sabab bo‘ldi. Arxitektura sohasida bir qancha yutuqlar qo‘lga kiritildi.
Odamning o‘rganishiga talluqli bo‘lgan tabiatsho‘noslik sohasida katta kashfiyotlar qilindi. Lenardo da Vinchi odam gavdasining motanosibligi va uning harakati mexaniqasini o‘rgandi. Tibbiyot ham jadal sur’atlar bilan taraqqiy etib bordi. Shveysariyada tug‘ilgan Parsels (1493-1541 yillar) o‘z shog‘irdlarini birinchi marta bemor еtgan joyda o‘qitdi va xirurgiya bilan terapiyaning chambarchas bog‘liqligini ta’kidladi. Ispan shifokori qon almashqshi haqida ba’zi bir mulohozalarini bayon etdi, ingliz Garvey (1578-1657 yillar) “Yurak va qon harakati ” haqida kitobni yozdi. Tabiatshunoslikning tarraqiy etishi yangi falsafanning vujudga kelishiga sabab bo‘ladi; bu falsafa diniy qoidalarni rad etdi va tajribani haqiqatni yagona mezoni deb e’lon qildi. Ingliz F. Bekon (1561-1626 yillar), faqat to‘zatish va tajriba (indo‘qsiya, ananamiz taqqoslash, tajriba) chinakam ilmiy metod hisoblanadi, deb isbotlanadi. Dekart dedo‘qsiyaning muhimligini isbotladi, Gassenadi esa moleqo‘lalar nazariyasiga asos soladi.
Mashhur qadimiy yunon va qadimgi rim filosoflari va tibbiyotlari o‘zlarining asarlarida, yoshlarni madaniyatlashda va sog‘lig‘ini mustahkamlash uchun jismoniy madaniyatdan foydalanishni ko‘rsatib o‘tganlar. Quldorlik davlatlarida jismoniy madaniyat halq ommasini ezish uchun harbiy quvvatni tashkil etishda ekspuatotrlarni tayyorlashda birdan bir asosiy vosita bo‘lgan.
Mehnatga bo‘lgan ixtyojni tug‘ilishi, jismoniy tarbiya vositasi esa badavlat quldorlarni o‘yin musobaqalari va feodallar turnarlarida mehnat bilan aloqasini yo‘qotadi. Shuning uchun quldor va feodal o‘z uchun moddiy boyliklarni ishlab chiqarishda va mehnat qilishi sharmandalik deb hisoblaydi.
Sokrat (millodan avvalgi 469-399 yil) o‘zining o‘quvchilari bilan suhbatda raqsga tushuvchilarni nayrangbozligini va xiyla-nayrangini qoraladi va gimnaziya hamda palestrlarda shug‘ullanuvchi, yoshlarni olqishladi.