Innovatsiyalar vazirligi jizzax politexnika instituti huziridagi sharof rashidov politexnika texnikumi

8-Mavzu: Ekosistema tushunchasi va tuzilishi.

Reja:

8.1. Ekosistemalar va ularning tuzilmasi.

8.2. Ozuqa zanjirlar.

8.3. Ekologik piramidalar.

Tayanch iboralar: Ekosistema. Produtsent, konsument va redutsentlar. Biogeotsenoz. Oziq zanjiri. Trofik daraja. Birlamchi va ikkilamchi maxsuldorlik. Ekologik piramida qoidasi. Davriy va yo’naltirilgan o’zgarishlar. Ekzogenetik va endogenetik almashinish.

Suksessiya. Klimaks holat. Agroekosistema. Biosfera.

8.1. Ekosistemalar va ularning tuzilmasi.

Organizmlar jamoasi anorganik muhit bilan chambarchas bog’langan. O’simliklar tanasiga tashqaridan uglerod IV-oksid, suv, kislorod va mineral tuzlar tushib turgandagina yashay oladi. Geterotrof organizmlar o’simliklar hisobiga yashasada, ular ham kislorod va suv kabi anorganik moddalarga muxtojdir.

Har qanday muhitda ham, agar anorganik moddalar zaxirasi tiklanib turmasa, ular tugab qolishi mumkin. Organizmlarning hayot faoliyati uchun zarur bo’lgan biogen elementlarning atrof muhitga qaytarilishi organizmning hayot faoliyati jarayonida (nafas olish, ekskresiya) hamda ular ulgandan keyin parchalanishi natijasida yuz beradi. Demak, jamoalar noorganik muhit bilan shunday sistema hosil qiladiki, bu sistema ichida organizmlarning hayot faoliyati natijasida yuzaga chiqadigan atomlar oqimi davra hosil qilib aylanib turadi. Modda almashishi mumkin bo’lgan tirik organizmlar bilan o’lik tabiat komponentlarining majmuasi ekosistema deb ataladi. Bu so’zni ingliz ekologi A.Tensli 1935 yilda fanga kiritgan. A. Tensli ekosistemani tabiatning asosiy birligi deb hisoblagan. Ekosistemada modda almashishi sodir bo’lishi uchun noorganik elementlarning uzlashtiriladigan holatdagi zaxirasi hamda organizmlarning 3ta ekologik guruhi: Produtsentlar, konsumentlar va redutsentlarning bo’lishi shart. Ekosistemadagi avtotrof organizmlar Produtsentlarni tashkil qiladi va ular uz tanalarini anorganik birikmalar hisobiga quradilar. Konsumentlar-geterotof organizmlar bo’lib, Produtsentlarning yoki boshqa konsumentlarning organik moddasini istemol qiladi va uni yangi shaklga o’tkazadi. Redutsentlar o’lik qoldiqlar hisobiga yashaydi va organik birkmalarni anorganik birkmalar holatiga o’tkazadi. Organizmlarning bunday guruhlarga ajratish nisbiydir. Chunki Produtsentlar va konsumentlar qisman redutsentlar vazifasini ham bajaradi, tashqi muhitga anargonik birkmalar ham ajratadi.

Atomlarning doira bo'ylab aylanishi konsumentlarsiz ham amalga oshishi mumkin. Lekin bunday ekosistemalar juda kam. Masalan, Faqat mikroorganizmlardan iborat ekosistemada bu xodisa kuzatiladi.

Ekosistemaning xajmi juda turli-tuman. Daraxt pustlogidagi lishayniklar to’plamidan tortib, butun Yer sharini alohida ekosistema deb karash mumkin. Kichik ekosistemalarda ham biogen elementlarning aylanishi ro’y beradi. Lekin moddalarning va organizmlarning ekosistema chegarasidan tashqariga chiqishi sodir bo’lib turadi. Kattaroq ekosistemalarda modda almashishi to’liqroq amalga oshadi. Lekin eng katta ekosistemalar ham yopiq xoldagi modda aylanishiga ega emas.

Ekosistema ta’limoti bilan bir qatorda Biogeotsenoz ta’limoti ham mavjud. "Biogeotsenoz" tushunchasi N.V.Sukachev tomonidan fanga kiritilgan. Ekosistema va Biogeotsenoz tushunchalar bir-birga yaqin. Lekin ekosistema modda aylanishi ro’y beradigan sistema deb qaralsa, Biogeotsenoz ma’lum o’simliklar bilan qoplangan maydonlarga nisbatan qo’llaniladigan tushunchadir.