Innovatsiyalar vazirligi navoiy davlat pedagogika instituti d. A. Axatova

 14.4. A.S.Makarenkolarning pedagogikа rivojiga qo‘shgan hissasi 
Anton Semyonovich Makarenko (1888-1939) Xarkov guberniyasining 
Belopole shahrida temir yo‘l ishchisi oilasida tug‘ilgan.
U Kremenchug shahrida maktabni va pedagogika kursini tamomlaganidan 
keyin, 1905-yildan boshlab Kryukovodagi ikki yillik temir yo‘l maktabida xalq 
o‘qituvchisi bo‘lib ishlay boshlaydi. Bu maktabda ishchilarning bolalari o‘qib, 
Makarenko ularning ota-onalari bilan mustahkam aloqada ish olib borardi.
Anton Semyonovich 1914-yili 10 yillik xalq o‘qituvchilik staji bilan ilmini 
yanada oshirish uchun Poltava o‘qituvchilar institutiga o‘qishga kiradi va uni 
1917 yili oltin medal bilan tamomlaydi. 1917-1918-o‘quv yilida Kryukovodagi 
oliy boshlang‘ich maktabga inspector (mudir) qilib tayinlanadi va kata ishtiyoq 
bilan pedagogik faoliyatini davom ettiradi. 
Anton Semyonovich 1920-yil sentyabr oyida Poltava xalq maorifi bo‘limi 
ko‘rsatmasi asosida voyaga yetmagan jinoyatchilar uchun mehnat koloniyasini 
yaratdi va unga rahbarlik qiladi. Qonunbuzar, jinoyatchi bolalardan intizomli, 
mehnatkash, vatanparvar kishilarni tarbiyalab yetishtiradi. Gorkiy koloniyasining
tashkil etilishi va gullab-yashnashi “Pedagogik poema” (1933-1935) asarida o‘z 
aksini topgan. 

---

444 
1927-yildan boshlab uning faoliyati F.E. Dzerjinskiy nomidagi bolalar 
mehnat jamoa (kommuna)sida (Xarkovning chekkasi) amalga oshiriladi. Ushbu 
kommunada mehnat tarbiyasining yangi metodlaridan foydalaniladi. F.E. 
Dzerjinskiy nomidagi bolalar mehnat kommunasidagi hayoti va faoliyatini 
“Minora ustidagi bayroqlar” asarida tasvirlab beradi. 
1935-yilda Makarenko Ukrainaning mehnat koloniyasiga o‘quv-tarbiya 
ishlari mudiri qilib tayinlanadi va Kiyevga ko‘chib keladi. 1936-yilda u 
Moskvaga ko‘chib, u yerda nazariy pedagogik faoliyat bilan shug‘ullanadi.
1937-yilda “Ota-onalar uchun kitob”i nashr etiladi. U ta’lim metodikasi, 
nazariyasi va tashkil etish masalalari bilan shug‘ullangan. A.S.Makarenko 
barkamol pedagogik tizimni ishlab chiqdi, uning metodologik asosini pedagogik 
mantiq va texnika tashkil etadi, pedagogikani amaliy maqsadga muvofiq fan 
sifatida ko‘rib chiqadi. Ushbu yondashuv qonuniyatlarni, ta’lim maqsadlari, 
vositalari va natijalari o‘rtasidagi muvofiqlikni aniqlash zarurligini anglatadi. 
Makarenko nazariyasining asosiy nuqtasi parallel harakat tamoyili, ya’ni ta’lim 
va hayotning, jamoaviy va jamiyat, jamiyat va shaxsning uyushgan birligi edi. 
Parallel harakatlar bilan o‘quvchining erkinligi va farovonligi ta’sir obyekti 
emas, balki yaratuvchi sifatida ta’minlanadi. Makarenko shaxsning dunyoqarashi 
va axloqining shakllanishiga ijtimoiy muhit, mehnat va yashash sharoitlarining 
hal qiluvchi ta’sirini ta’kidladi.
Jamoada bolalarning butun hayoti va faoliyatini pedagogik jihatdan 
maqsadga muvofiq tashkil etish bu jamoa va shaxsni tarbiyalash samaradorligini 
ta’minlaydigan umumiy va yagona usul. Anton Semyonovich nazariyasida 
markaziy o‘rinni bolalar jamoasining ta’limoti egallaydi, uningch bu: 
birinchidan, faol ijodiy shaxsni shakllantirish vositasi bo‘lsa, ikkinchidan, har bir 
inson manfaatlarini himoya qilish vositasi, inson uchun tashqi talablarni uning 
rivojlanishi uchun ichki stimulga aylantirishdir.
Jamoa talablari, avvalo, talabda qatnashadiganlarga nisbatan tarbiyaviydir. 
Shaxs butun jamoaning qiziqishini bildirishi sharti bilan ta’lim ta’sirining 

---

445 
subyekti hisoblanadi. O‘qituvchining o‘quvchiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’siri 
samarasiz bo‘lishi mumkin, lekin maktab o‘quvchilarining atrof-muhitiga ta’sir 
qilganda yaxshi natijalar beradi. Shu sababli parallel harakat prinsipi 
o‘quvchiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri boshlang‘ich jamoa orqali ta’sir o‘tkazish talabi 
muhim qoida hisoblanadi. Makarenkoning ta’limotida jamoani bosqichma-
bosqich shakllantirish texnologiyasi ko‘rsatib berilgan. U jamoa hayoti qonunini 
shakllantirdi: harakat - bu uning hayot shakli, to‘xtash - uning o‘lim shakli. 
Jamoani rivojlantirish tamoyillari sifatida oshkoralik; qaramlik; javobgarlik;
parallel harakat kabilar ko‘rsatib o‘tilgan.
Jamoani shakllantirish bosqichlari:
1. Jamoani shakllantirish (dastlabki miting). Maqsad: uyushgan guruhni 
(sinfni) jamoaga aylantirish, bu yerda ishtirokchilarning munosabatlari 
faoliyatning mazmuni bilan belgilanadi.
2. Faol ta’sir o‘tkazish harakati.
3.Jamoaning gullab-yashnashi: o‘ziga, o‘rtoqlariga nisbatan yuqori 
darajadagi talablar xarakterlidir.
4. Harakat jarayoni: jamoa tajriba orqali talaba o‘ziga talablar qo‘yadi, 
axloqiy me’yorlarni bajarish ehtiyoj darajasiga kiradi.
Makarenkoning nazariyasiga ko‘ra haqiqiy jamoa umumiy maqsadga ega 
bo‘lishi, ko‘p qirrali faoliyat bilan shug‘ullanishi, uning hayoti va ishini 
boshqaradigan organlarga ega bo‘lishi kerak. Oldinga siljish istiqboli muhim 
ahamiyatga ega. Jamoa boshqaruvi - umumiy mehnat sa’y-harakatlarini talab 
qiladigan aniq maqsadni jalb qilish. Quvonchli, jo‘shqin va ko‘tarinki muhit 
muhim. Aynan ishda kelajakdagi fuqaroning shaxsiyati birinchi bo‘lib 
shakllanadi.
A.S.Makarenko rahbarlik qilgan ta’lim muassasalarida mehnat ta’lim 
tizimining asosi hisoblanadi. Mehnat va ushbu ishni takomillashtirish zarurati 
jamoaviy o‘zini o‘zi tashkil etishning asosidir. Mehnat ta’limi jismoniy 
madaniyatning muhim omili bo‘lib, insonning aqliy, ma’naviy rivojlanishiga 

---

446 
hissa qo‘shadi. U o‘quvchilarida har qanday ishni bajarish qobiliyatini 
singdirishga intiladi. Jamoa ishlarida ishtirok etish bilan, inson boshqa 
odamlarga nisbatan to‘g‘ri axloqiy munosabatlarga qo‘shiladi.
U «Biz madaniyatli insonni, ishchini tarbiyalashimiz kerak, u siyosiy 
jihatdan rivojlangan va ishchi sinfining sadoqatli a’zosi bo‘lishi kerak. Unda 
burch tuyg‘usi va sharaf tushunchasini tarbiyalashimiz kerak va bu faqat o‘rta 
maktabda ta’lim olish, sanoat ishlab chiqarish sohasidagi mehnatda ishtirok 
etishni o‘z ichiga oladigan o‘quv jamoasining bunday hayoti sharoitida 
mumkin», deb biladi. A.S.Makarenko ibtidoiy o‘z-o‘ziga xizmat qilishdan, yarim 
hunarmandchilik ustaxonalari va uzoq majmualar hunarmandchiligidan ishlab 
chiqarish sharoitida o‘quvchilarning murakkab, ijtimoiy foydali va samarali 
mehnatini pedagogik jihatdan maqsadga muvofiq tashkil etishga o‘tishga 
muvaffaq bo‘ldi. Makarenko mehnatni o‘quv vazifalariga bo‘ysundirishga va uni 
uzviy ravishda integral pedagogik tizimga (ishlab chiqarish texnologiyasi, 
elektrotexnika texnologiyasi va boshqalar) birlashtirishga intildi. Ishlab chiqarish 
mehnati va ta’lim o‘rtasidagi bog‘liqlik tufayli mehnatning ham, o‘qitishning 
ham tarbiyaviy roli yaxshilanadi. Ishlab chiqarish ta’limi texnik to‘garaklar 
tarmog‘i va bepul ustaxona bilan to‘ldirildi (ular bo‘sh vaqtlari bilan 
shug‘ullangan: ular turli xil materiallardan nimadir yasashgan). Qo‘lda ishlash 
bilan bog‘liq masalalarga alohida e’tibor qaratildi. Kommunaning o‘ziga xos 
xususiyati o‘quvchilar jamoasini ijtimoiy foydali ishda tashkil etishdir. 
Kommunada pullik samarali mehnat va o‘z-o‘ziga xizmat ko‘rsatish bilan bir 
qatorda bepul, ijtimoiy foydali mehnat keng qo‘llanildi: kommuna Shishovka 
fermasiga yordam bergan. Kommuna jamoasining mehnat faoliyati uchun barcha 
moddiy va ideal rag‘batlantirishlarni rivojlanishiga hissa qo‘shadigan eng yaxshi 
ta’lim vositasi raqobat edi.
Anton Semenovich fan asoslarini o‘qitishni ijtimoiy foydali ishlab 
chiqarish mehnati bilan birlashtirish g‘oyasini izchil amalga oshirdi. «Maktab 
qurilmalari» loyihasi, qoida tariqasida, maktab ishlab chiqarishi yordamchi-

---

447 
mexanik bo‘lishi va katta hajmdagi ishlab chiqarish uchun ehtiyot qismlar ishlab 
chiqarishi kerakligini ta’kidlaydi. A.S.Makarenko tajribasida mehnat ta’limi 
muammolarining uchta toifasini ajratish mumkin:
1. O‘quvchilarning mehnat faoliyati uchun mazmun va rag‘batlantirish 
muammolari.
2. Bolalar, o‘smirlar va o‘rta maktab o‘quvchilarining mehnat jamoalarini 
tashkil etish muammolari.
3. Maktab o‘quvchilarining ijtimoiy foydali mehnat faoliyati sharoitida 
mehnat intizomi va pedagogik ta’sir muammolari.
Pedagogika quyidagi mantiqqa ega bo‘lishi kerak: jamoadan 
individuallikkacha. Ta’lim obyekti bu butun bir jamoa. Faqat jamoani tashkil 
etish orqali shaxs intizomli va eng erkin bo‘ladi. Pedagogik ta’sir butun jamoaga 
yo‘naltirilgan. Maqsad jamoaning shaxsga to‘g‘ri ta’sirini yaratish. Bolalar 
jamoasi kelajak hayoti uchun tayyor hayot kechira olmaydi, u allaqachon 
to‘laqonli ijtimoiy hayotning a’zosi. Jamoa aniq maqsadlarni qo‘ygan bo‘lishi 
kerak, qiyinchiliklarni engib o‘tishi kerak. “Faqat bepul ta’lim insonning o‘ziga 
xosligini ta’minlay oladi”, deydi u. Mehnat ta’limi usuli: bolaga u yoki bu 
mehnat vositalaridan foydalanib hal qiladigan vazifa beriladi. Vazifa uzoq 
muddatli bo‘lishi mumkin. Bolaga vositalarni tanlashda biroz erkinlik berilishi 
kerak va u ishni bajarish va uning sifati uchun javobgar bo‘lishi kerak. 
A.S.Makarenkoning fikricha: «Ta’limsiz mehnat yonma-yon kelishi ta’limga 
foyda keltirmaydi, bu neytral jarayon bo‘lib chiqadi. Ta’lim vositasi sifatida 
mehnat faqat umumiy tizimning bir qismi sifatida mumkin bo‘ladi». 
Makarenkoning ta’limotida o‘sha davrning va u yaratilgan ijtimoiy 
sharoitlarning o‘chmas muhri bor, ammo jamoaning izchil nazariyasini 
yaratishda, jamoaning ta’limdagi ahamiyatini ta’kidlashda uning xizmatlari 
beqiyosdir. A.S.Makarenko ta’limotiga asoslanib, A.F.Shnirman maktab 
jamoasini shakllantirishning psixologik masalalari va uning o‘quvchi shaxsini 
rivojlanishiga ta’sirini o‘rgangan.

---

448 
Makarenko o‘zining qarashlarida bolalarda burch, or-nomus hissi, iroda, 
xarakter va intizomni tarbiyalash masalalariga alohida e’tibor qaratdi. U bola
tarbiyasida jazoning o‘rni masalasiga ham to‘xtalib o‘tadi. Tan jazosiga mutlaqo 
qarshi bo‘ladi, lekin boshqa jazolarni qo‘llashga talablar qo‘yadi: yaxshi 
o‘ylanilgan bo‘lishi, qiziq ustida va tizimsiz qo‘llanilmasligi, individuallasjgan 
xarakterda bo‘lishi, bolaning aybiga muvofiq bo‘lishi, tez-tez qo‘llanilmasligi, 
jazolanuvchi ongida jazoning haqqoniy ekanligi aniq bo‘lishi va bola o‘z aybini 
sezishi lozim deb hisoblaydi. U rag‘batlantirishga oid ham shunday aniq 
ko‘rsatmalar beradi.
Umuman olganda, A.S.Makarenko pedagogikani ilg‘or g‘oyalar, metodlar 
va qoidalar (parallel ta’sir ko‘rsatish) bilan boyitgan, pedagogik mahorat 
asoslarini ishlab chiqqan novatar pedagogdir.