Innovatsiyalar vazirligi navoiy davlat pedagogika instituti d. A. Axatova

(yunoncha og‘zaki o‘rgataman, ta’lim beraman) 
– Yevropada bir necha asrlar davomida 
maktablarda qo‘laniladigan boshlang‘ich diniy 
bilimlarni savoljavob tarzida o‘rgatuvchi kurs 
Kembrij 
universiteti 
Cambridge 
University 
1209 yil (XVII asrda Dekartning ratsionalizm va 
Bekonning induktiv metodi asosida) rivojlangan 
ilg‘or ilm-fan markazi bo‘lib, yangi tipdagi 
universitetlaridan o‘rta asr an’naviy ta’lim 
tuzilmasi saqlanib qolgan, kollejlardan tashkil 

---

507 
topgan, o‘quv ishlari asosan kollejlarda amalga 
oshirilgan, talabalar tyutorlar rahbarligida 
mustaqil ravishda o‘z mutaxassisliklariga oid 
manbalarni o‘rganadigan Angliyaning qadimiy 
universitetlaridan biri 
Kifarist
maktabi 
Kifarist 
o‘g‘il bolalarga adabiy bilim va estetik tarbiya 
beriladigan, musiqa, ashula, deklomatsiyalar 
o‘rgatiladigan qadimgi Afina maktabi. 
Klassik 
pedagogika 
Kifarist 
school 
1) antik davr – Yunoniston, ellinizim va qadimiy 
Rim ta’lim-tarbiyasi; 2) pedagogik merosdagi 
olamshumul 
qimmatga 
ega 
bo‘lgan, 
ta’lim-tarbiyaga oid mukammal asarlar 
Komil inson 
g‘oyasi 
Perfect human 
idea 
bekamu-ko‘st, to‘liq kamolotga erishgan yetuk 
shaxsni shakllantirish haqidagi konsepsiya 
Konant 
pedagogikasi 
Conant 
pedagogy 
pedagogika tarixida alohida o‘rin egallagan 
ta’lim oluvchilarning sinfiy farqlarga e’tibor 
qaratilmaydigan, milliy birlikka undaydigan 
yo‘nalish 
Konsepsiya 
Concept 
1) muayyan sohaga oid qarashlar, tamoyillar 
tizimi, dalil va hodisalarni tushunish, anglash va 
izohlashning muayyan usuli, asosiy nuqtai nazar; 
2) pedagogika sohasidagi yetakchi g‘oya, nazariy 
fikr, hodisa va jarayonlarni turlicha tushunish, 
qarashlar tizimi; 3) ta’limning muayyan sohasi 
yoki 
pedagogika 
fanini 
rivojlantirishga 
yo‘naltirilgan davlat hujjati; 4) adabiyotda biror 
asarning asosiy g‘oyasi 
Konfessional 
maktablar 
Confessional 
schools 
muayyan 
diniy 
ta’lim-tarbiyani 
amalga 
oshirishga qaratilgan o‘quv muassasalari 
Libknext 
nomidagi 
namuna ish 
maktabi 
Libknext 
sample work 
school 
O‘zbekistondagi 
dastlabki 
tajriba-namuna 
maktabi. Toshkentlik pedagog V.F.Lubensov 
boshchiligidagi muallimlar tashabbusi bilan 1918 
yilda 
Toshkent 
viloyatining 
Yalang‘och 
qishlog‘ida sobiq rus bilim yurti binosida 
ochilgan 
Madaniy meros 
Cultural 
heritage 
avlodlar tomonidan yaratilgan amaliy tajriba, 
axloqiy, ilmiy, mantiqiy, falsafiy, diniy va ruhiy 
qarashlar. Xalq madaniyati va ijodi kabi moddiy-
ma’naviy boyliklar majmui 
Madrasa 
Madrasa 
(arabcha “dars-o‘rganmoq”) – musulmonlar 
olamida o‘rta va oliy o‘quv yurti, bizda islom 
dini va madaniyati asoslarini o‘rgatuvchi ta’lim 
muassasasi 

---

508 
Mantiqiy 
fikrlash 
Logical 
thinking 
muayyan fikrga asoslangan holda mantiqiy 
umumlashmalar hosil qilish 
Maorif 
Maorif 
1) bilim tarqatish, ta’lim berish; 2) mamlakatdagi 
ta’lim-tarbiya va madaniy-ma’rifiy muassasalar 
tizimi 
Ma’mun 
akademiyasi 
Mamun 
academys 
1) IX asr birinchi yarmida Xalifa Ma’mun ar- 
Rashid (813-833 yillar) tomonidan Bag‘dodda 
tashkil etilgan ilmiy markaz. 2) Xorazm Ma’mun 
akademiyasi. 
Ma’mun 
akademiyasi 
Mamun 
academys 
Ma’mun davrida Urganchda tashkil etilgan ilmiy 
markaz va u yerda musulmon sharqining yirik 
olimlari faoliyat ko‘rsatadi 
Ma’rifatchilik Enlightenment madaniyat va manaviyat sohasidagi oqim 
“Mahbub ul-
Qulub” 
"Mahbub ul-
Qulub” 
(“Qalblar sevgilisi”) – Alisher Navoiyning 
axloqiyta’limiy asari. 1501 yilda yozilgan. Asar 
o‘zaro bog‘liq 3 qismdan iborat. 1-qismi 40 fasl 
(bob)ni o‘z ichiga oladi. Bunda muallif o‘z 
davrining tipik vakillari hayotini tasvirlagan. 10 
bobdan tashkil topgan 2-qismda yaxshi va 
yomon, maqtovga sazovor va nafratga loyiq 
xislatlar tafsiloti berilgan. 3-qismga hikmatlar 
kiritilgan 
«MERIT» 
dasturi 
Merit 
Education 
Ingliz tilini raz va samarali o‘rgatishni ko‘zda 
tutuvchi dastur 
Milet maktabi 
Milet school yunon ilmiy falsafiy maktabi 
Milliy 
qadriyatlar 
National 
values 
millat uchun muhim, jiddiy ahamiyatga ega 
bo‘lgan jihat va xususiyatlar yig‘indisi 
Mualliflik 
maktabi 
School of 
authorship 
muayyan muallif va mualliflar guruhi tomonidan 
ishlab chiqilgan ilg‘or psixologik-pedagogik 
konsepsiyaga asoslangan eksperimental o‘quv-
tarbiya muassasasi 
Mudarris 
Mudarris 
musulmonlarning oliy diniy o‘quv yurtlarida 
muallimlik qiluvchi kishi 
Mulla 
Mulla 
madrasani tugatgan, islom ilmidan mukammal 
bilimga ega bo‘lgan musulmon ziyolisi 
Mumtoz ta’lim
Classical 
education 
uyg‘onish 
davrida 
antik 
madaniyatga 
qiziqishning kuchayishi natijasida tarkib topgan, 
Yevropada qadimiy yunon hamda lotin tili va 
madaniyatini o‘rganishga qaratilgan umumiy 
o‘rta ta’limning asosiy yo‘nalishlaridan biri 
Nasl 
Lineage 
muayyan avlod-ajdodga mansub kishilar urug‘i, 
ularning kelib chiqishi, zoti, nasabi, tagi-taxti 
Onalar maktabi 
Mother's 
Fransiyada 2 yoshdan 6 yoshgacha bo‘lgan 

---

509 
school 
bolalar muassasalari 
Ochilov Malla 
(1931) 
Ochilov Malla 
(1931) 
Pedogigika fani rivojiga katta hissa qo‘shdi. 
Uning "O‘qituvchi odobi", "Studentlarning 
axloqiy tarbiya jarayoni", "Bo‘lajak o‘qituvchini 
axloqiy shakllantirish", Studentlarning ilmiy 
tadqiqot ishlari" kabi risolalari mashhurdir, u 
chex pedagogi Ya.A.Komenskiyning "Buyuk 
didaktika" asarini 1- bo‘lib o‘zbek tiliga tarjima 
qilgan. 
Palestra 
Palestra 
Qadimiy Afinadagi o‘quv-tarbiya muassasasi 
Pansofiya 
Pansophia 
Yan Amos Komenskiy tomonidan pedagogik 
muomalaga 
kiritilgan 
va 
bilimlar 
ensiklopediyasini ifodalashga qaratilgan atama 
Pedalogiya
Pedalogy 
yosh avlodni tarbiyalash haqidagi soxta fan 
bo‘lib, u bola taraqqiyotining psixologik, 
anatomik, fiziologik, biologik hamda sotsiologik 
konsepsiyalarining mexanik yig‘indisidan iborat 
Pedagogika 
tarixi 
Hictoru 
pedagogy 
Pedagogika tarixi qadim zamonlardan tortib to 
hozirgi kungacha bo‘lgan urli tarixiy davrlarda 
tarbiya, maktab va pedagogika nazariyalarining 
taraqqiyotini davrlar talabi asosida o‘rganib 
keladi 
Pedonom 
Pedonoma 
qadimgi Spartada quldorlarning bolalari ta’lim-
tarbiyasini boshqaruvchi shaxs 
Pedotrib 
Pedotrib 
palestrada (qadimgi Afinada eramizdan oldingi 
6-4 asrlardagi ikkinchi maktab bosqichi) 
o‘quvchilar jismoniy tarbiyasini boshqaruvchi 
shaxs 
Pedotsentrizm 
Pedocentrism ta’lim-tarbiya jarayonida bolaning shaxsiy 
qiziqish va ehtiyojlariga tayanish zarurligini 
e’tirof 
etadigan, 
pedagogik 
–psixologik 
g‘oyalarga asoslanuvchi fikriy oqim 
Pestalotsi
Pestalotsi 
Iogann Genrix Pestalotsi(1746-1827).. Asarlari: 
«Lingrad va Gertruda», «Gertruda o‘z bolalarini 
qanday o‘qitdi», «Kuzatish alifbesi», «Oqqush 
qo‘shig‘i» kabi asarlarni yozib qoldirgan. 
Tarbiyaning asosiy vazifasi – kelgusida ijtimoiy 
hayotda qatnashib foyda yetkaza oladigan va 
hamma jihatlari uyg‘un bo‘lib kamol topgan 
insonni yetishtirishdir, deb biladi Pestalotssi. 
Uning ta’kidlashicha, bolaning axloqi oilada 
shakllanadi, bolaning onaga bo‘lgan muhabbati 
asta-sekin oiladagi boshqa a’zolariga ham o‘tadi. 

---

510 
Ta’lim 
jarayonida 
olimning 
pedagogik 
qarashlaridan namunalar keltirish natijasida 
talabalarda mehr-oqibat, insoniylik kabi yuksak 
axloqiy fazilatlarni yuksaltirish mumkin. 
Platon
Platon 
(Aflotin) (er.av. 427-347). Ustozi – Suqrot. 
Ta’limoti: «Siyosat» asarini yaratgan. U 
«ideyalar dunyosi» birlamchi, his qilinadigan 
narsalar dunyosi ikkilamchi, deb hisoblagan. U 
g‘oyalarni o‘zgarmas abadiy deb bilgan. Davlatni 
mustahkamlash va yuksak g‘oyalarni amalga 
oshirishning birdan-bir vositasi tarbiya ekanligini 
qayd qilgan. Platon tarbiyaning maqsadi faylasuf 
va jangchilarga xizmat qilish ekanligini nazarda 
tutib, o‘ziga xos pedagogik tizim yaratdi. Unga 
ko‘ra bolalar 3 yoshgacha – davlat nazorati 
ostida, 3 yoshdan 7 yoshgacha – maxsus bolalar 
maydonchalarida maqsadga yo‘naltirilgan turli 
o‘yinlar orqali tarbiyalangan. 7 yoshdan 12 
yoshgacha boshlang‘ich maktabda o‘qish, yozish, 
hisob, musiqa ilmini o‘rgangan. 12 yoshdan 16 
yoshgacha – gimnastik maktab – palestrada, 16 
yoshdan 18 yoshgacha – arifmetika, geometriya, 
falakiyot o‘rgangan. 18 yoshdan 20 yoshgacha 
efeblar 
maktabida 
harbiy 
tayyorgarlikka 
o‘rgatilgan, 20 yoshdan keyin yigitlarning 
iqtidoriga qarab, harbiy xizmatga yoki ta’limning 
3-bosqichida ta’lim olganlar. 
Rajabov Siddiq 
(1910-1993) 
Rajabov 
Siddiq (1910-
1993) 
70 yillarda o‘zbek pedagogikasi ravnaqiga katta 
hissa qo‘shgan olim. Ilmiy tadqiqot va Nizomiy 
nomli TDPI da ishlaydi. "O‘zbekiston maktablari 
tarixi" mavzusida doktorlik disertatsiyasini 
himoya qiladi. "Pedogogika fani taraqqiyotining 
ba’zi masalari", "Tarbiya va o‘qitishda klassik 
ta’limot", "Oliy ta’lim didaktikasi" kabi o‘nlab 
asarlari nashr etiladi. 
Ritor 
Ritor 
(yunoncha Ritor – notiq) – qadimgi yunon va 
rimliklarda 
notiqlikdan 
dars 
beradigan 
o‘qituvchi;
Ritor maktabi 
Rhetor school (notiqlik san’ati maktabi) – 1) Yunoniston va 
Rimda keng yoyilgan oliy gumanitar maktab; 2) 
3 bosqichli ta’lim tizimining yuqori cho‘qqisi; 3) 
siyosiy arboblar va notiqlar tayyorlovchi o‘quv 
muassasalari 

---

511 
Ritorika 
Rhetoric 
notiqlik nazariyasi; notiqlik san’ati haqidagi fan 
Ritsar 
Knight 
G‘arbiy yevropa mamlakatlarida XII asrga kelib 
to‘la tarkib topdi va rivojlandi. Ritsar 
tarbiyasining mazmuni, «ritsarlarga oid yetti 
fazilat»dan 
tashkil 
topdi. 
Bu 
fazilatlar 
quyidagilardan iborat edi: ot minib yurishni, 
qilichbozlikni, nayzabozlikni, suza olish, ov qila 
bilish, shashka (keyinchalik shaxmat) o‘ynashni 
bilish, she’r to‘qish va qo‘shiq ayta olish 
Rus-tuzem 
maktablari 
Russian-
tuzem schools 
Turkistonda oktyabr to‘ntarishiga qadar mahalliy 
aholi bolalari uchun ochilgan boshlang‘ich rus 
maktablari 
Savodxonlik 
Literacy 
1) alohida madaniy saviya ko‘rsatkichlaridan 
biri;2) insonning adabiy til me’yorlariga
muvofiq keladigan og‘zaki va yozma nutq 
malakalariga egaligi; 3) oddiy matnlarni o‘qish 
va yoza olish ko‘nikmasiga egalik; 4) muayyan 
soha bo‘yicha bilimga egalik 
Savodga 
o‘rgatish 
maktabi 
Literacy 
School 
XX-asr boshlarida sobiq sho‘rolar ittifoqi 
hududida ishchi va dehqonlarning bolalariga 
savod o‘rgatish uchun tashkil etilgan va o‘qitish 
aksariyat o‘qituvchi emas, savodi chiqqan kishi 
tomonidan olib borilgan quyi darajadagi 
boshlang‘ich maktab 
Sparta tarbiyasi Sparta 
upbringing 
Spartada eramizdan avval VII-VI asrlarda 
mavjud bo‘lgan tarbiya tizimi 
“Tarbiyai 
atfol”
Tarabai atfol 
(bolalar tarbiyasi)Buxoro jadidlari tashkil etgan 
ma’rifiy jamiyat (1908-1914) 
TEMPUS 
TEMPUS 
xalqaro ta’lim dasturi, Yevropa ittifoqining
hamkor davlatlarda oliy ta’limni rivojlantirishga 
yo‘naltirigan dastur 
Tovush usuli
Sound method (Usuli savtiya) XX asr boshlarida savod o‘rgatish 
va alifbe darsliklar tuzishga asos bo‘lgan usul 
Usuli 
jadid 
maktablari 
Usuli jadid 
schools 
(yangi usul maktablari) – Turkistonda XIX 
asrning oxiri va XX asrning boshlarida 
bolalarning 
savodini 
chiqarish, 
axloqiy-ma’naviy tarbiyalash maqsadida tashkil 
etilgan maktablar 
"Urxun - 
Enasoy 
yodgorliklari" 
"Monuments 
of Urkhun - 
Enasoy", 
Eng qadimgi turkiy tilda yaratilgan turk - runiy 
yozuvida bitilgan Urxun - Enasoy bitiklari VI - 
VIII asrlarda yozib qoldirilgan bo‘lib, ular ta’lim 
- tarbiyaga oid qimmatli ma’lumotlar beradi. 
Toshga o‘yib yozilgan Urxun - Enasoy 

---

512 
yodgorliklari 
dastlab 
Yenisey 
(Enasoy) 
havzalarida, keyin Mo‘g‘ulistonning Urxun 
daryosi bo‘yida topilib, daniyalik olim Vilgelm 
Tomson 1893 yilda uni birinchi bo‘lib o‘qigan.  
K.D.Ushinskiy
ning 
xalqchillik 
g‘oyasi 
K.D.Ushinsky'
s idea of 
volatility 
K.D.Ushinskiyning 
pedagogika 
nazariyasi 
xalqchillik g‘oyasi asosida qurilgandir. «Har bir 
mamlakatda bolalarni tarbiyalash tizimi, — deb 
aytgan edi u, — xalqning rivojlanish sharoitlari, 
uning ehtiyoj va talablari bilan belgilangan». 
«Hamma uchun umumiy bo‘lgan birgina tug‘ma 
moyillik borki, tarbiya hamisha shunga tayanishi 
mumkin; bu biz xalqchilik deb atagan narsadir. 
Xalqning o‘zi tomonidan yaratilgan va xalqchilik 
asosiga qurilgan tarbiya shunday tarbiyaviy 
kuchga egaki, bunday kuch abstrakt g‘oyalarga 
asoslangan yoki boshqa xalqlardan olingan eng 
yaxshi tizimlarda ham yo‘qdir» 
Filantropizm 
Philanthropis
m 
XVIII-asr oxirida Germaniyada Jan Jak Russo 
g‘oyalari asosida jamiyatga foyda keltiruvchi 
fuqaroni tarbiyalash va ta’limni tubdan isloh 
etishni targ‘ib qilgan pedagogik oqim 
Xayriya 
jamiyati 
(“Jamiyati 
xayriya”) 
Charitable 
society 
("Society 
Charity") 
O‘zbekistonda XIX asr oxiri XX asr boshlarida 
yoshlarning ta’lim-tarbiyasiga moddiy-ma’naviy 
yordam ko‘rsatish maqsadida tashkil etilgan, o‘z 
nizomi va dasturiga ega bo‘lgan ma’naviy-
ma’rifiy pedagogik uyushma 
Xalfa 
Halfa 
maktabxonalarda 
o‘quvchilarni 
o‘qitishda 
domlaga yordam berib turadigan shogird 
Xattotlik 
Calligraphy 
(arab. – xusnixat yozuvchi), kalligrafiya – yozuv 
(xat) san’ati, kitob ko‘chirish hamda me’moriy 
inshootlar, badiiy buyumlarning kitobalarini 
yaratish kasbi 
Evristik suhbat Heuristic 
conversation 
o‘qituvchi 
tomonidan 
qo‘yilgan 
savollar 
yordamida o‘quvchining avval o‘zlashtirgan 
bilimlari va kuzatishlariga tayanib, muayyan 
yangi xulosalar chiqarishi va ma’lumotlarni kashf 
etishiga qaratilgan o‘qitish shakli 
Efebiya 
Ephebia 
Qadimgi Yunonistonda eramizdan avvalgi V-
asrning 2-yarmida qaror topgan 18 yoshdan 20 
yoshgacha yigitlarni harbiy va fuqarolik 
xizmatiga tayyorlashga qaratilgan davlat harbiy- 
jismoniy tarbiya tizimi 
“Eksperimental "Experimental XIX asrning oxiridan boshlab Germaniya, 

---

513 
pedagogika” 
pedagogy” 
Angliya va AQSHda eksperimental pedagogika 
deba atalgan oqim keng yoyildi. Bu pedagogika 
bolani eksperiment asosida o‘rganishning yangi 
metodlarini topishni o‘z oldiga vazifa qilib 
qo‘ydi. Bu pedagogika bolalarning aqliy 
iste’dodini tadqiq qilish uchun “testlar metodi” 
deb atalgan metoddan keng foydalandilar.
Qiroat 
Qiraat 
Qur’on suralarini muayyan talaffuz va ko‘tarinki 
ohang bilan o‘qish va takrorlash 
Qiroatxona 
Library 
kutubxonaning o‘quv zali; kitobxonlar matbuot 
nashrlari (gazeta, jurnal va b.) va kutubxonaning 
barcha 
fondidan 
(jumladan, 
noyob 
va 
qimmatbaho nashrlardan ham) foydalanishlari 
mumkin bo‘lgan maxsus jihozlangan xona 
“Qobusnoma” 
”Kabusnoma 
Sharq va Markaziy Osiy xalqlari orasida keng 
tarqalgan axloqiy-ta’limiy asar, fors-tojik badiiy 
nasrining birinchi va yirik yodgorligi (XI asr). 
Qorixona 
Coryhouse 
musulmonlarning diniy o‘quv yurti 
“Hayrat 
ul-
abror” 
“Hayrat ul-
abror” 
("Wonder ul-
abror”) 
(“Yaxshi kishilarning hayratlanishi”) – Alisher 
Navoiyning “Xamsa” asarining birinchi dostoni 
(1483) 
Hadis 
Hadith 
(arabcha - rivoyat, naql, axborot yetkazish 
ma’nolari) - islom dinida Qur’ondan keyingi 
muqaddas manba, Muhammad payg‘ambarning 
faoliyati va ko‘rsatmalari haqida rivoyatlar 
majmui. 
“Yangi 
maktablar” 
"New 
schools” 
XIX asrning oxiri – XX asr boshlarida paydo 
bo‘lgan “yangi maktablar” degan pedagogik 
oqim. Jenevada yangi maktablarning xalqaro 
birlashmasi tuzildi va Angliya, Fransiya, Belgiya, 
Shveysariya, AQSh kabi davlatlarda ochilgan o‘u 
tipdagi maktabga qo‘yilgan umumiy talablarni 
ta’riflab berdi. Bu maktablarda ta’lim-tarbiyaning
yangi, erkin va faol metodlari qo‘llanildi. 
Ularning afzalliklari: o‘g‘il va qiz bolalar birga 
o‘qirdi, 
mashg‘ulotlarni 
yuksak 
malakali 
o‘qituvchilar olib borgan, kabinet va 
laboratoriyalar tashkil etilgan, jismoniy va
estetik tarbiyaga katta e’tibor berilgan.
1933 yil 
1933
sinfdan - sinfga ko‘chirish sinovlari joriy etildi. 
1934 yil 
1934
maktablarda sinf rahbari vazifasi ta’sis etildi. 
1929 yili 
1929
O‘zbekistonda arab alifbosi o‘rniga lotin 

---

514 
alifbosi qabul qilindi. 
1931 yil 5 
sentabr 
1931, 5 
sentabr 
"Boshlang‘ich va o‘rta maktablar to‘g‘risida" 
qarorida yo‘l qo‘yilgan kamchiliklar ko‘rsatildi, 
darsni uyushtirish va o‘tkazish metodikasini 
yaxshilashga e’tibor berildi. Fanlar bo‘yicha sikl 
birlashmalari tashkil etish, pedagogik birlashma 
tashkil etish masalalari ko‘rildi. 
1940 yil may 
1940, may 
sobiq O‘zSSR Oliy sovetining 3 - sessiyasida 
"O‘zbek yozuvini lotinlashtirilgan alfavitdan rus 
grafikasi asosidagi yangi o‘zbek alfavitiga 
ko‘chirish to‘g‘risida"gi qonun qabul qilindi. 
1944 yil 
1944
bolalar bilimi va xulqini 5 ballik tizim asosida 
baholashga o‘tildi 

---

515