Innovatsiyalar vazirligi navoiy davlat pedagogika instituti d. A. Axatova

10.3. Turkiston ma’rifatparvarlik harakati g‘oyalarida ayollar ta’limi 
masalasining faollashtirilishi. Jadidchilik va ayollar ta’limi masalasining 
yoritilishi 
Jadidlar XIX asr oxiri XX asr boshlarida Turkistonda xotin –
qizlarning savodxonlik darajasi juda ham past ekanligi, ular faqatgina otinoyilar
o‘z uylarida ochgan uy maktablarida o‘qib, o‘qish davomida 3-4 tagina diniy 
suralarni yodlab, so‘ng ular uy ishlari bilan shug‘ullanishi, nari borsa tikish –
bichishni o‘rganishi keyin esa jamiyatda qat’iy qonun-qoidaga aylangangan
erta oila qurish majburiyatini olib, shu bilan bir umr to‘rt devor ichida
yashashlarini qattiq tanqid qilib, erkak va ayollar teng haq-huquqga ega
ekanliklari, bola tarbiyasi bilan asosan onalar tarbiyalaganliklari bois, millat 
taqdiri uchun ularning bilim saviyasini ko‘tarish va yangi maktablar tashkil 
etishni yoqlab chiqdilar.
Jadidlar farzandlar tarbiyasi ayollar qo‘lida ekanligi alohida
ta’kidlaganlar, Sadriddin Ayniy bu haqida quyidagi fikrni bildirgan edi:
“Agarda xotun kishi tarbiyat topgan, savodli bo‘lsa, farzandini ham tarbiyat 
qilib taraqqiylik odami qiladur” 
Abdurauf Fitrat kelajak avlodlarning ongsiz, irodasiz, tarbiyasiz,
nodon va johil bo‘lmasliklari uchun xotin-qizlar o‘qimishli, sog‘liqni
saqlash va bolalar tarbiyasidan xabardor bo‘lishlari kerakligini zarur deb
biladi. U tarbiyani juda muhim ijtimoiy hodisa, jarayon deb biladi va unda
“Oiladagi mushkul vazifa go‘dak tavalludidan so‘ng er-xotin bo‘yniga
tushadigan farzand tarbiyasidir”, deb uqtiradi.

---

310 
Jadidlar xotin-qizlarning ta’lim olishi masalalarini har tomonlama
targ‘ib etdilar. Bu yo‘lda ko‘p to‘siqlarda duch keldilar. O‘lkadagi ma’naviy 
hayotga nazar tashlaydigan bo‘lsak, XIX asr oxiri - XX asr boshlarida 
ommalashgan otinchilik qizlar uchun boshlang‘ich ta’lim vazifasini ado etdi, 
ularga bibixalifa yoki bibiotinlar dars berganlar . Maktab yillarida qizlar o‘z
bibiotinlari boshchiligida asosan, “haftiyak”ni Qur’onning 2-3 surasini o‘qib 
o‘rganganlar. Qur’onning boshqa suralarini esa uylarida o‘rgatishgan.
O‘sha davrlarda jamoatchilik fikriga ko‘ra qizlar uchun ilm, bilim 
o‘rganish shart emas bo‘lgan, ular tikish, bichish va to‘qishni bilsalar bo‘ldi 
deb hisoblashgan. Shu bilan birga Rossiya imperiyasi tomonidan ta’lim
sohasi uchun deyarli mablag‘lar ajratilmagan.
Shunday sharoitda jadidlar o‘z mablag‘lari hisobidan yangi usul 
maktablarini ochib, ularda o‘g‘il bolalar bilan birga qizlarni ham o‘qitshga 
harakat qildilar.
Abdulqodir Shakuriy Samarqandda o‘g‘il va qiz bolalarni birga o‘qita
boshlagan, qizlarga uning xotini dars bergan. Shakuriyning bunday ishi
mahalliy boylar, ruhoniylarning noroziligiga sabab bo‘lgan. Shunday
bo‘lsada, bunday maktablar Turkistonning boshqa shaharlarda ham ochila 
boshlagan.
Arxiv ma’lumotlariga ko‘ra, Toshkentdagi Eshonxo‘ja Xonxo‘jayev
yangi usul maktabida 3 ta qiz, Sobirjon Rahimovning maktabida 15 ta qiz 
o‘qigan. Qo‘qon shahrining G‘alchasoy mahallasida Muhammadjon Xoliqiy
1913-yilda dastlab “usuli jadid”, keyin esa qizlar maktabini ham tashkil qilgan. 
Unda singlisi Soliyaxon Abduxoliq qizi o‘quvchilarga saboq bergan. Abdulla 
Avloniy maktabida ham qizlar o‘g‘il bolalar bilan yonma-yon o‘tirib, tahsil 
olgan.
Ostroumov bergan ma’lumotga ko‘ra, “jadid maktablarida o‘zlashtirilgan
bilimlar yuzasidan imtihonlar tashkil qilingan. O‘quvchilar imtihon savollariga
yaxshi javob berishgan, shu imtihonlarning birida bir yosh qiz hammani lol 

---

311 
qoldirgan. Sobirjon Rahimovning “Rahimiya” maktabida o‘tkazilgan imtihondan 
so‘ng “Toshkent xabarlari” gazetasining muallifi qizlar maktablarini 
ko‘paytirishni taklif qiladi.
Sadriddin Ayniy ham dastlabki o‘qish yillarini qizlar maktabida
o‘tkazganligini shunday xotirlaydi: “Maktab yoshiga yetganimda otam meni
qishlog‘imiz Soktare masjidi qarmo‘g‘idagi maktabga berdi. U maktabda biror
narsa o‘rgana olmadim, shundan keyin otam meni bu maktabdan olib,
qishloq imomi xotiniga qarashli qizlar maktabiga berdi. Bu maktab o‘g‘il 
bolalar maktabiga qaraganda birmuncha durust edi”
19
. 
Ma’lumotlarga ko‘ra, jadid maktablarida qizlar 7 yoshdan o‘qishni
boshlab 13 yoshga to‘lganda tugatganlar.
Ma’rifatparvarlar Turkiston xotin-qizlarining dunyoviy ishlarda 
qatnashishlarini ham yoqlab chiqa boshladilar. Ularning fikricha , xotin-qizlar 
o‘z ayollik huquqini anglab, talab qilishi, tiklashga intilishi, uni tuban
kimsalardan himoyalashi jamiyatning teng huquqli a’zosi bo‘lishi uchun
diniy va dunyoviy bilim imkoniyatlaridan foydalanish sharoitlarini yaratish 
zarur.
Fayzulla Xo‘jayev ham xotin-qizlarning erkaklar bilan teng
huquqligini ta’minlashga muhim e’tibor berar edi. Uning fikricha, ayollar
faqatgina huquqiy holatda erkaklar bilan teng huquqli deb e’tirof etilishi
xotin- qizlarning amalda teng ekanligini anglatmaydi. Ayollarning erkaklar
bilan amalda teng huquqligiga erishish uchun mehnatni muhofaza qilish,
ta’lim olish, fabrika va zavodlarda ayollar malakasini oshirishda bir qator
imtiyozlar berilishi, xalq ta’limi bo‘yicha pul ajratmalarini joriy etish, ona va 
bolalar uylari qurilishi lozim, deydi
20
. 
Ma’rifatparvarlar tenglikka erishish uchun qizlar ilm olsin, ma’rifatli
bo‘lsin, degan fikrni ilgari surar edilar. Ular Turkiston xotin-qizlarinnng ilm
19
С. Айни хаёти ва ижоди / тузувчи М. Ҳасанний Т- Ўқитувчи. 1994 Б -7 
20
Азизов. Н .Давлат арбобининг ҳукукий қарашлари // Ҳаёт ва қонун.1996.–Б. 4.

---

312 
olishlari yo‘lidagi intilishlarini quyidagicha ifodalab bergan: “xotinlarimiz va 
qizlarimiz, millat onalari tarbiya va ilm olishlari lozim, axloq va bilimlarini
kamolga yetkazishlari zarur. Aks holda ayollarimiz erkaklardan ham
kuchsizroq, zaifroq bo‘lganlaridan bolalarimiz ham ularga o‘xshab qoladilar.
Xotin-qizlar ilm olishlari uchun sharoitlar yaratish va ulardan foydalanish 
kerakdir”.
1917-yilgi fevral voqealaridan keyin Turkiston jadidlarining xotin 
qizlar muammosi borasidagi faoliyatlari ancha kengaydi. Chunki muvaqqat
hukumat dasturiga ko‘ra mamlakat milliy o‘lkalarida, xususan, Turkistonda
ham barcha aholiga ilk bor saylash, shahar dumasiga saylanish imkoniyati
berilgan edi. Shuning uchun ham Turkiston jadidlari vaqtli matbuot sahifalarida 
o‘z maqola va chiqishlarida xotin-qizlarning saylov jarayonida faol ishtirok
etishi, siyosiy mustaqillik va demokratiyani joriy etish bilan bog‘liq ishlar, ko‘p 
partiyaviylikning va keng jamoatchilik faolligining o‘ta zarurligi, ular o‘rtasidagi 
kelishmovchiliklar va qarama-qarshiliklar salbiy oqibatlarini targ‘ib etdilar.
Turkistonda musulmon xotinlarining saylov ishlarida ishtiroklari juda og‘ir
edi. Holbuki, “xotinlarning saylovga ishtiroklari Turkiston musulmoni
uchun hayot-mamot masalasidir
21
”,– deydi Zakiy Validiy. U xotin-qizlarning
saylovda ovoz berishlari katta ahamiyatga ega ekanligini ta’kidlaydi va
Behbudiy, Fitrat, Hoji Muyinlar qatori bu vazifalarni amalga oshirishga
harakat qiladi.
Shuningdek, musulmon xotin-qizlarning saylovda qatnashishlarining
ahamiyatini Mahmudxo‘ja Behbudiy quyidagicha yozadi: Toshkent shahrida
48 ming ruslar va askarlar bor, Bunga nisbatan 44 ming musulmon
erkaklar va 39 ming musulmon ayollar yashaydi. Agar saylovda ayollar
ishtirok qilishmasa, albatta, ruslar saylovda muvaqqiyatga erishishlari 
mumkin
22
.
21
Валидий Заки. Сайловда мусулмон хотин –қизларнинг иштироки. // Кенгаш. 1917 .25 июл.
22
Беҳбудий М. Марказий Шўромизда // Ҳуррият. 1917 3 июл

---

313 
Jadidlarning g‘oyalariga ko‘ra o‘lka xotin-qizlarini jamiyatning teng
va haqiqiy a’zosiga aylantirishning birdan-bir yo‘li ularning ma’naviy va
ma’rifiy ravnaq etishidadir, tabiat ato qilgan imkoniyatlardan unumli 
foydalanishdadir. Shu bilan birgalikda, ular yanada muhim shartlar sifatida
milliy matbuotdan boshqa millatlar tajribasndan unumli foydalanishni, 
maktablar, jamiyatlar, kutubxonalar va qiroatxonalar joriy etishni tavsiya
etganlar.
Jadid ma’rifatparvarlari musulmon xotin-qizlarini ozodlikka chiqarish,
teng huquqli bo‘lish, shu bilan taraqqiyot yo‘liga, ilm-fan, ma’rifatga,
dunyoviy ishlarni o‘rganishga chaqirdilar. Eng asosiysi, erkaklar bilan teng
huquqda jamoat ishlarida qatnashishlari, saylovlarda ishtirok etishlari uchun
qilgan sa’y-harakatlari Turkiston ma’rifatparvarlarnning sharq
mamlakatlarida birinchilardan bo‘lib intilganligini ko‘rsatardi.
Shu o‘rinda buxorolik Zuhriddin Fathiddinzodaning quyidagi fikrlarini
keltirish o‘rinlidir: “Ey,Turkistonlik Vatandoshlarim! Biz shuncha xotin-
qizlarimizga yomon ko‘z bilan qaraymiz. Biz shuncha xotunlarga nisbatan 
shafqatsizlik va marhamatsizlik qilamiz. Yetar shuncha bu bechoralarni
asorat zanjirida tutmoq, yetar jaholat chuquriga itarmoq. Agarda bizlar xotin-
qizlarimizni bu holda ilm va tarbiyadan mahrum qilaversak, o‘zimizga zo‘r 
zararlar kelturamiz. Kelajak zamonlarda bulardan vujudga keladurg‘on va
bularning quchog‘ida o‘saturog‘on ajdodlarimizning johil va nodon bo‘lishiga 
o‘zimiz sabab bo‘lurmiz, keling, endi g‘aflat ko‘rpasini o‘zimizdan irg‘itib,
birlik va ittifoq ila bir millat an’analarini jaholat panjasidan qutqaraylik, 
adolat va insoniyat yuzasidan bu Vatan onalariga ta’lim beradigan maktablar 
ochib beraylik, mana kelajagimiz, saodat va baxtiyorligimiz shul xotin- qizlar 
tarbiyasiga kelib teriladur”
23
.
Bu fikr ayollarning o‘zlari tomonidan ham qo‘llab-quvvatlangan. Ular 
latta-puttalar uchun isrof qiladigan so‘mlarni din va dunyo uchun kerakli
23
Фатҳиддинзода. З .Ҳуқуки нисвон. Садои Туркистон .1914. 10 декабр

---

314 
bo‘lgan tarbiya va ta’lim yo‘liga sarf qilishimiz uchun maktab ochib
bersangiz, - deb murojaat qilganlar.
Jadidlar mahalliy xalqni ozodlikka, istiqlolga, mustaqillik uchun
kurashga chorlar ekanlar, bu yo‘lda musulmon xotin-qizlarining erkaklar
bilan teng huquqda bo‘lishlari, Turkistonning jamoat ishlarida qatnashishlari 
g‘oyalarini ilgari surdilar. Ular matbuotda xotin-qizlarning saylovlarda
ishtirok etishlari, Turkistonning milliy ravnaqi, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy 
rivojida qatnashishlarini qo‘llab quvvatlashga chaqirdilar. Jadid mafkurasi
ilgari surgan ayol, oila, jamiyat masalalari umuminsoniy muammolarni hal 
etishga qaratilgan edi.
Ma’rifatchilik 
sohasida 
1900-1916-yillarida 
jadidlar 
harakatida 
jamiyatning barcha tabaqalarining ilg‘or fikrli vakillari qatnashgan. Bu
harakatda badavlat mulkdor kishilar Saidnosir Mirjalilov, Fayzulla Xo‘jayev,
Fo‘ladboyvacha Zokirov, No‘shiravon Yuvoshev,Obidjon Mahmudov, Akobir
Shomansurov, Ziyoli-muallim va mayda savdogarlar–Behbudiy, Munavvarqori,
Avloniy, Abdusamatqori, Hoji Muin, Siddiqiy Ajziy, Hamza, Fitrat,
Ashurali Zohiriy, ruhoniylar va muddarislar, ulamolar–Saidahmad Vasliy,
Pirmuhammad A’lom, Shorahim domla Inoyatov, Sharifjon Hoji,
hunarmand-ishchilar – Nizomiddin Xo‘jayev, Abdulla Badriy yuksak fazilat
ko‘rsatdi. Ular ba’zi masalalarda munozarali qarama-qarshi fikrlarga ega
bo‘lsalarda muhim siyosiy masalalarda yakdil edilar.
Mahmudxo‘ja Behbudiy zamonasining barcha muammolari ustida bosh 
qotirar ekan, undan qutulmoq yo‘llarini ham axtaradi. Davrning muhim 
muammolaridan biri xotin-qizlar savodi masalasi edi. Xotin- qizlar ta’lim-
tarbiyasi haqidagi fikrlar o‘sha davrning mashhur gazetasi “Turkiston 
viloyatining 
gazetasi” 
da 
1906-1910-yillarda 
o‘z 
aksini 
topgan.
Taraqqiyparvarlar Turkiston kelajagi onalarimizning savodli bo‘lishi bilan
bog‘liq deb hisoblab, xotin-qizlar savodini oshirish, ularni maktablarga, 
doilmuallimlarga tortishga e’tibor qaratdilar.

---

315 
Behbudiy ayollarni ilmli qilish masalasiga ijobiy munosabatda bo‘lish 
bilan birga, o‘z qizi Parvinxonni dastlab, jadid maktabida, so‘ngra fransuz
tilidan o‘qituvchi yollab, ushbu tilni mukammal o‘rgatadi. Parvinxon ko‘p
yillar Samarqand shahri yaqinidagi qishloqlarida yoshlarga shu fransuz 
tilidan dars beradi.
Ma’rifatparvarlar oilada er-xotin farzandining tug‘ilgan kunidan boshlab 
har tomonlama tarbiya berishni birma-bir ko‘rsatib o‘tadi, Chaqaloqning
tug‘ilgan kunidan boshlab ona sutining berilishidan to maktab vaqtidagi 
tarbiyalariga alohida to‘xtaladi. O‘g‘il va qiz bolalar o‘rtasidagi tarbiyada ham
tafovut bor. O‘g‘il farzandning tarbiyasiga nisbatan qiz farzandning tarbiyasi
bir muncha og‘ir va murakkabdir. Zero, hattoki zardushtiylikda ham qiz
bolaning tarbiyasiga alohida e’tibor berilgan. Jadidlar nazarida, “O‘g‘il
bolalarga nisbatan qiz bolalar ilm-u donish o‘rganishga kirishsinlar. Zeroki
ular ota-ona manzilida bo‘lgan vaqtlarida ota xonadonini tartibga solib, ziynat 
berib yursalar, jufti haloli manziliga borgach, bolalar tarbiyasi bilan, kelajak
ne’matlarining ta’limi bilan mashg‘ul bo‘lmoqlari lozim bo‘ladi”.
Abdurauf Fitrat qizlar maktablarini ko‘paytirish, qizlarni ko‘proq 
maktablarga jalb etish, yoshlar ittifoqi bilan olib boriladigan ishlarni 
kuchaytirish, qisqa muddatli savod kurslari ochish, rus tili maktablarini ochish, 
mеhnat maktablarini isloh qilish masalalariga ham to‘xtalib o‘tadi. U xotin-
qizlarni o‘qitish masalalariga alohida e'tibor bеradi. Jamiyatni nodonlikdan 
qutqarish uchun avvalo xotin-qizlarni ma'rifatli qilish kеrak dеb hisoblaydi. 
Shuning uchun 1923-yili 3 ta qizlar maktabi tashkil etadi. 
Jadidlardan yana biri Abdulhamid Cho‘lpon hatto qizlarni ham chеt 
ellarga yuborishni taklif qiladi: “O‘zbеkning erkin yigitlari emas, tutqun qizlari 
ham Ilminskiy vasiyatlariga qarshi isyon boshlasa, o‘zi uchun eng totli bo‘lgan 
elidan, ota-onasidan kеchib, minglab chaqirim yеrga kеtsalar, odam qatori 

---

316 
haqqini, turtki еmasdan, urilmasdan, so‘kulmasdan o‘z huquqini ortug‘i bilan 
qozona olamiz. Eski turmush o‘lim to‘shagida”
24
[138]. 
Jadid ma’rifatparvarlaridan biri Is’hoqxon Ibratning onasi Huribibi otinlik 
qiladi. Huribibi o‘z maktabida o‘quvchilarga darsni yod oldirish bilan 
cheklanmay qizlarga yozishni, husnixatni o‘rgatar edi. Is’hoqxon ham 
yoshligidan husnixatga qiziqdi va o‘zining bo‘sh vaqtlarini ana shu san’at 
sirlarini o‘rganishga bag‘ishladi. Shu muhitda o‘sgan Is’hoqxon xotin-qizlar 
ozodligi, ularning erkaklar bilan bir qatorda ilm olishlari, mehnat qilishlari uchun 
kurash olib boradi. 1919 yilda uning tashabbusi bilan Namanganda o‘zbek 
ayollari uchun birinchi marta yangi maktab ochildi va Is’hoqxonning taklifi bilan 
Husain Makayevning raviqasi Fotima Makayeva o‘zbek ayollariga dars bera 
boshladi. 
Is’hoqxon Ibrat ayollar, yoshlar o‘rtasida maktabning ahamiyati, ilm-fan 
yutuqlari haqida suhbatlar, ma’ruzalar uyushtirib turadi. 
Umuman olganda jadid ziyolilari xotin-qizlarning ma’naviy salohiyatini
oshirish uchun, avvalo, maktab ta’limini yo‘lga qo‘yish, ularga ta’lim
berishda diniy fanlar bilan bir qatorda dunyoviy fanlarni o‘qitish, dunyo
yangiliklaridan xabardor qilish uchun esa gazeta, jurnallar nashr ettirib, 
jahon mamlakatlaridagi xotin-qizlarning qanday yutuqlarga erishayotganini 
ko‘rsatib, ularni o‘z haq-huquqini talab qila oladigan, siyosiy erkinliklarga
ega shaxs qilib tarbiyalashni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ydilar, zero,
kelajak avlodning tarbiyasi birinchi navbatda shu xotin –qizlar qo‘lida edi.