Insituti biologiya o’qitish metodikasi

Nodavriy ekologik omillar.
Organizmning yashab turgan normal muhitida bo'lmaydigan, birdan kelib
chiqadigan, keyinchalik yo'qolib ketadigan omillarga nodavriy omillar deyiladi.
Shuning uchun ham bunday omillarga organizmlar moslashib ham ulgurmaydi.
Nodavriy omillarga: shamol, chaqmoq, yong'in kabilarni, insonlarning tabiat bilan
faoliyati, yirtqichlar, parazitlar, zararli hasharotlar, zamburug'larni ham kiritish
mumkin.
Keyingi misollar organizmlardagi «biotik omillar»dan kelib chiqadi. Lekin
bu yerda o'ziga xos tushuncha bor. Masalan, (abiatda uchraydigan xo'jayin-parazit
munosabatida xo'jayinning parazitga ta'sirini ikkilamchi davriy omillarga kiritish
mumkin, chunki xo'jayin tanasi parazit uchun normal yashash joyi. Lekin
rivojlanish uchun parazitning bo'lishi shart cmas. Shu holat davriy omilga o'tadi.
Ko'pchilik holatlarda organizmlarning nodavriy ekologik omillarga moslashish
xislati bo'lmaydi.
Nodavriy ekologik omillar, asosan ma'lum joydagi tur vakillarining soniga
ta'sir qilib, tur areali, individual rivojlanishini o'zgartirmaydi. Nodavriy omillarni
nazariy o'rganish natijasida qishloq xo'jalik zararkunandalariga qarshi choratadbirlar ishlab chiqishda qo'l kelishi mumkin.
Muhitning ayrim yoki bir guruh ekologik omillari ta'sirining o'sib yoki
kamayib borishida o'simliklar birliklari -fitotsenozlarining joylashishiga ekologik
qatorlar, deb ataladi. Masalan, ba'zi qiyalikning yuqori qismida tuproqning quruq,
pastki qismida esa namlikning ko'pligi yoki tuproqning kam quruq ekanligi
kuzatiladi.
Shuning uchun ham qiyalikning ikki joyida o'simlik turlari, ularning
qalinligi har xil. Ayrim turlar qiyalikning yuqori, ba'zilari o'rta, uchinchi guruh
o'simliklar va uning pastki qismlarida o'sadi.
Natijada tuproq namligining ortishi yoki kamayishiga qarab, o'simliklar
yuqoridan pastga qarab, ma'lum qatorda joylashadi, ya'ni, quruqlikni sevuvchi
o'simliklar qiyaning yuqori qismida, namlikka moslashgan turlari esa pastroqqa
joylashadi.
O'simliklarning bunday ekologik qatorlarini issiqlik, tuproqning sho'rlanishi,
o'simliklarning shamolga chidamliligi kabi omillarga nisbatan ham chizish
mumkin. O'tloqzorlarda pastlikdan tepalikka, tekislikdan adir mintaqasiga qarab
ham o'simliklarning guruhlari, turlari va ular tashkil qiladigan qatorlar o'zgaradi.
O'simliklar qatorining ichida 6-8-10 lab, ularning assotsiatsiyalarini ajratish
mumkin. Ular ichida chegaralarni aniqlash ayrim hollarda qiyin bo'ladi. Chunki
ekologik sharoitning shu joyda asta-sekin o'zgarishidan bir fitotsenoz ichidagi
turlarni ikkinchi senoz maydoniga tarqalib, oraliq kichik senozlar hosil qilishi
fitotsenozlar chegaralarini chalkashtirib yuboradi.