Instituti tabiiyot va geografiya fakulteti kimyo kafedrasi nomozov shuhratjon yuldashali o

 

 

 

---

 

 6 

1.3. Bitum asosida tayyorlanadigan materiallar. 

1.3.1. Bitumli mastikalar. 

Bitumni  yuqori  disperslikka  ega  bo’lgan  to’ldiruvchilar  va  maxsus 

qo’shimchalar qo’shib bitumli mastikalar olinadi. Bu mastika tarkibiga erituvchilar 

ham kirishi mumkin. Mastika kleydan shu bilan farq qiladi-ki, uning tarkibida juda 

ham ko’p miqdorda to’ldiruvchi bo’lib, yuqori yopishqoqlikka ega. 

To’ldiruvchilar  mastika  tarkibiga  chang  shaklida  (ohak,  dolomit,  bor,  talk, 

trepel, gips, sement va boshqalar) kiritiladi yoki tola holatida (shlakli paxta, shisha 

tola  oqshoqlari,  torf  ushoqlari,  asbest)  aralashtiriladi.  To’ldiruvchilar  bog’lovchi 

materiallarni  sarfini  kamaytirib,  mastikani  issiqlikka  chidamligi  va  qattiqligini 

oshiradi.  Tolali  to’ldiruvchilar  esa  materialni  mustahkamligini  oshirib, 

cho’ziluvchanligi va qayishqoqligini oshiradi.  

Neft  bitumi  asosida  tayyorlangan  mastikalar  ishlatilishiga  qarab  ―issiq‖  yoki 

―sovuq‖ holda bo’lishi mumkin.  

Issiq bitumli mastikalar 160-    

o

C gacha qizdirib, eritilgan holda ishlatiladi. 

Issiq  holda  ishlatiladigan  mastika  tarkibida  to’ldiruvchilar  quyidagi  miqdorda 

bo’ladi: changsimon  5-30 %, tolasimon 10- 5 %, aralashgan holatda bo’lsa    % 

dan  kam  emas.  Mastikani  tayyorlash  maxsus  qozonlarda  doimo  aralashtirib  turib 

pishiriladi. Bitum eritmasi 160- 8  

o

C ga yetganda unga asta sekinlik bilan bo’lak-

bo’lak qilib to’ldiruvchi oldindan yaxshilab quritilgan va     

o

C gacha qizdirilgan 

holda  qo’shiladi.  So’ngra  suyuqlikni  bir  xil  massa  hosil  bo’lguncha  va  ko’piklar 

pasayib o’tirguncha pishiriladi. Issiq holda ishlatiladigan mastikalarning markalari 

quyidagilar: MBK-G-55, MBK-G-65, MBK-G-75, MBK-G-85, MBK-G-   .  

Suyuq  holda  ishlatiladigan  mastikalar  bog’lovchi  moddalarni  suyultirish 

orqali  (organik  erituvchilar)  yoki  emulgirlangan  bitumlar  asosida  tayyorlanadi. 

Sovuq  holda  ishlatiladigan  bitumli  mastikalar  tayyorlash  uchun  qiyin  eruvchan 

bitum  yoki  bitum  qorishmasini  to’ldiruvchilar  bilan  aralashtirib  (to’ldiruvchi 

sifatida kukunlashtirilgan ohak, asbest ishlatiladi) solyarka moyida yoki kerosinda 

eritiladi.  Sovuq  holatda  ishlatiladigan  mastika  tayyorlash  uchun  bitum  yaxshilab 

eritiladi va suvsizlantirilinadi. Suvsizlantirish bitumni 160- 8  

o

C  gacha qizdirish 

---

 

 7 

orqali amalgam oshiriladi. Bitum butunlay erib ketgandan so’ng pishirish qozoniga 

alohida  –  alohida  qilib  ma’lum  miqdorlarda  oldindan  tayyorlab  qo’ygan 

to’ldiruvchi va solyarka moyi quyiladi. Doimo aralashtirib turib bir xil massa hosil 

qilinadi  va  ko’pigi  o’tirishi  kutiladi.  Ma’lum  vaqt  pishirilgandan  so’ng  sovitiladi 

va idishlarga quyiladi. Sovuq holda ishlatiladigan mastikalar germetik yopiladigan 

idishlarda saqlanadi va toshiladi. 

Emulgirlangan  bitum  asosida  tayyorlangan,  sovuq  holda  ishlatiladigan 

mastika  tayyorlash  bitumli  emulsiyani  yoki  pastani  mineral  to’ldiruvchilar  bilan 

aralashtirish orqali tayyorlanadi. Bunday mastikalar uchun erituvchi vazifasini suv 

bajaradi.  Bunday  mastikalarni  olish  bitum  maqteriallarining  suvda  kolloid 

eritmalar  hosil  qilish  prinsipiga  asoslangan  ya’ni,  emulsiya  hosil  bo’ladi.  Buning 

uchun emulgatorlar ishlatiladi. Emulogatorlar sirt faol moddalar bo’lib, bitum suv 

chegarasidagi sirt tarangligini kamaytiradi.