Institutlari

Diffuz  toksik  buqoqni  xirurgik  davolash.  Tireotoksik  buqoqda 

operatsiyalarni endotraxeal narkoz ostida boshqariluvchi sun’iy nafas olish yo’li 

 

26 

bilan bajargan ma’qulroq, bunda bemor osoyishta sharoitda operatsiya qilinadi, 

ruhiy  shikastlarning  oldi  olinadi,  barqaror  arterial  bosim  va  normal  nafas  olish 

ta’minlanadi.  Tireotoksikozning  og’ir  turlarida,  ayniqsa  asab  buzilishi  chuqur 

kechayotganda, bemorni operatsiya xonasiga uxlagan holda olib kirilishi, bemor 

uchun katta ahamiyatga ega. 

Diffuz toksik buqoqda, qalqonsimon bezni O.V. Nikolaev taklif etgan usul 

bo’yicha – subtotal subfastsial strumektomiya amaliyotini bajarish – eng radikal 

usullardan  biri  hisoblanadi.  Bunda  bez  to’qimasining  traxeya  oldidagi  har  bir 

bo’lagidan ≈ 4-8 grammgacha kattalikdagi qismi qoldiriladi. Qolgan ko’pchilik 

usullar  (Drachinskaya,  Breydo  usullari  va  b.),  ushbu  operatsiyaning 

takomillashtirilgan  turlaridan  bo’lib,  bez  to’qimasidan  qaerda  va  qancha 

qoldirilishi bilangina farqlanadi. Jarrohlik amaliyoti jarayonida qon ketish xavfi 

bo’lganda,  avvalo  qalqonsimon  bez  arteriyalari  Koxer  usuli  bo’yicha 

bog’lanishi,  so’ngra  mo’ljallangan  operatsiya  bajarilishi  maqsadga  muvofiq 

bo’ladi. 

Buqoqning  tugunli  va  aralash  turlarida  ilgari  ”enukleatsiya”  (tugunni 

to’qimadan  sidirib  olish)  operatsiyasi  bajarilib  kelinar  edi.  Operatsiyadan 

keyingi  davrda,  bu  toifa  bemorlarning  ba’zilarida  tugun  yonidagi  bez 

to’qimasida  joylashgan,  ko’zga  ko’rinmaydigan  (mayda)  tugunchalarning 

keyinchalik  rivojlanib,    kasallik  retsidivini  (qaytalanishi)  yuzaga  keltirishi 

mumkinligi  aniqlandi.  Buni  hisobga  olgan  holda,  keyingi  yillarda  qalqonsimon 

bez  tugunini  yon  to’qimalari  bilan  Mikulich  usuli  bo’yicha  rezektsiya  qilish 

operatsiyasini qo’llash, yaxshi natijalar bermoqda. 

Odatda, bu bemorlarda: operatsiya davrida yuzaga kelishi mumkin bo’lgan 

(intraoperatsion) asoratlar, operatsiyadan keyingi davrda yuzaga kelishi mumkin 

bo’lgan (postoperatsion) ertangi va kechki asoratlar tafovutlanadi. 

Intraoperatsion  asoratlar:  qon  ketishi,  qaytuvchi  nervlar  zararlanishi,  havo 

emboliyasi, paraqalqonsimon bezlarning shikastlanishi. Ikkala qaytuvchi nervlar 

zararlanganda  bemorda  o’tkir  asfiksiya  holati  yuz  berishi  mumkin,  bunda 

 

27 

traxeyani  zudlik  bilan  intubatsiya  qilish  yoki  traxeostomiya  bemorni  qutqarib 

qolishi mumkin. 

Operatsiyadan keyingi erta davrda yuz beradigan xavfli asoratlardan biri – 

tireotoksik  krizning  rivojlanishi  hisoblanadi.  Tireotoksik  krizning  ilk  belgilari: 

tana  haroratining  40º  gacha  va  undan  yuqoriga  tez  fursatda  ko’tarilishi,  tobora 

ortib  boruvchi  taxikardiyaning  boshlanishi  Arterial  qon  bosimi  avvaliga  ortadi, 

keyin  esa  pasayadi,  bemorda  ruhiy  (psixik)  buzilishlar  kuzatiladi.  Uning 

rivojlanishida  buyrak  usti  bezlari  po’stlog’i  faoliyatining  operatsion  stressga 

bog’liq  holda,  uning  etishmovchiligi  muhim  o’rin  tutadi.  Krizni  davolash 

detoksikatsion muolaja bilan birga, buyrak usti bezi po’stlog’i etishmovchiligiga 

qarshi muolaja olib borish lozim bo’ladi. 

Paratireoid  tetaniya,  rezektsiya  qilingan  qalqonsimon  bez  bilan  birga  yoki 

atipik  joylashgan  paraqalqonsimon  bezlar  operatsiya  jarayonida  olib 

tashlanganda, 

yoinki 

ular 

gematoma 

yoki 

shish 

bilan 

ezilganda, 

paraqalqonsimon  bezlar  etishmovchiligi  tarzida  yuzaga  keladi.  Bemor  qo’l 

mushaklarida tetanik talvasa rivojlanadi, yurak  mushaklari ishi keskin buziladi, 

yuz  niqobsimon  qiyofaga  kirib,  zo’rma-zo’raki  jilmayish  paydo  bo’ladi,  bemor 

og’zi  “baliq  og’zi”ga  o’xshab  qoladi.  Talvasalar  oyoqlarga  tarqaladi,  tonik 

xarakterga  kiradi,  og’riydi.  Paresteziya  yuz  beradi,  oyoq-qo’llar  muzlashi, 

tovushning  bo’g’ilishi,  “doya  qo’li”  belgisining  kelib  chiqishi  kuzatiladi.  Og’ir 

hollarda  o’lim  sodir  bo’ladi.  Paratireoid  tetaniyani  davolash  masalalarida 

to’xtalganda,  organizmni  qonda  etishmayotgan  kaltsiy  preparatlari  bilan  etarli 

darajada to’yintirishning muhimligini qayd etish lozim. 

Traxeomalyatsiya.  Uzoq  muddat  mavjud  bo’lgan  buqoqda,  ayniqsa  uning 

retrosternal (to’sh suyagi ortida) joylashuvida, buqoq bo’lgan bezning traxeyani 

doimiy  ezib  turishi  oqibatida,  traxeya  xalqalarida  degenerativ  o’zgarishlar 

yuzaga  kelib,  ularning  yupqalashishiga  olib  keladi  (traxeomalyatsiya).  Buqoq 

olib  tashlangandan  keyin,  traxeyadan  intubatsion  nay  chiqarilgach  yoki 

operatsiyadan keyingi ilk davrda, traxeya yumshab qolgan kismida buralish yoki 

devorlari  bir-biriga  yopishib,  bo’shlig’i  torayib  qolishi  mumkin.  Bu  holatda, 

 

28 

bemorda  o’tkir  asfiksiya  rivojlanadi  va  bemorga  shoshilinch  traxeostomiya 

qo’yilmasa  yoki  sun’iy  nafas  olishga  o’tkazilmasa,  bemor  o’limga  mahkum 

bo’lishi  mumkin.  Qalqonsimon  bezning  traxeya  devoriga  o’sib  kirgan  rak 

o’smasi  (saraton)  olib  tashlanganda  ham  traxeomalyatsiya  yuz  berishi 

mumkinligini yodda tutish zarur. 

Operatsiyadan  keyin  yuz  beradigan  gipotireoz  qalqonsimon  bez 

faoliyatining  etishmovchiligidan,  ya’ni  qalqonsimon  bez  butunlay  olib 

tashlanganda  rivojlanadi.  Bu  asorat,  umumiy  behollik,  uyquchanlik,  doimiy 

charchoq sezish, loqaydlik, bemorlar harakatining sustlashishi tarzida namoyon 

bo’ladi.  Bemor  tanasining  terisi  quruq,  ajin  bosgan,  biroz  shishgan  bo’ladi. 

Uning  sochlari  to’kila  boshlaydi,  oyoq-qo’llarida  og’riq  paydo  bo’ladi,  jinsiy 

faoliyati  sustlashadi.  Bunda  bemor  terisi  ostiga  tireoidin  yoki  qalqonsimon 

bezning  boshqa  preparatlari  tayinlanadi.  Hozirgi  davrda,  mikroxirurgiya 

texnikasining  rivojlanganligi  tufayli,  bemorlarga  bez  transplantatsiyasi  qilish 

imkoniyati  paydo  bo’ldi.  Taassufki,  bu  operatsiyalar  vaqtincha  naf  beradi, 

amalda esa asosan o’rnini bosuvchi muolaja qilinib boriladi. 

Qalqonsimon  bezda  bajarilayotgan  operatsiya  vaqtida  qaytuvchi  nervning 

shikastlanishi,  ko’p  uchraydigan  asoratlardan  biridir.  Bu  xavf,  pastki 

qalqonsimon  arteriyalarning  qaytuvchi  nervlar  bilan  o’zaro  anatomik  bog’liq 

bo’lganida,  ularni  bog’lash  vujudga  kelganda  yuz  beradi.  Nerv  bir  yoki  ikki 

tomonlama  shikastlanishi  mumkin.  Keyingi  holda  asorat  fojiaga  aylanadi, 

chunki  jarroh  darhol  traxeostomiya  yoki  traxeya  intubatsiyasi  o’tkazmasa, 

asfiksiya holati yuzaga kelib, bemor operatsion stolda qolishi mumkin. 

Nervning  bir  tomonlama  shikastlanishi,  operatsiyadan  keyingi  davrda 

tovush  yorig’i  boylamlarining  bir  tomonlama  parezini  yuzaga  keltiradi  va  bu 

holatda  tovushning  buzilishi  kuzatiladi  (afoniya).  Vrach-foneator  tomonidan 

tegishli  muolaja  qilingach,  odatda  1-5  oy  orasida  parez  yo’qoladi.  Ba’zan  esa, 

muolaja  kerakli  natija  bermaydi  va  bemorda  tovushning  buzilishi  doimiy 

saqlanib qoladi. 

 

29 

Havo emboliyasi. Bo’yin venalari ochilganda yoki buqoqda bez kesilganda 

ro’y  berishi  mumkin  bo’lgan,  g’oyat  kam  uchraydigan  asorat  sanaladi.  Odatda 

havo  emboliyasi  nomsiz,  o’mrov  osti,  ichki  bo’yinturuq  venalari,  miyaning 

venoz sinuslari shikastlanganda paydo bo’ladi. Venaga havo kirganligi sezilmay 

qoladi, biroq  emboliya  belgilari: tsianoz,  ko’z  qorachig’ining kengayishi, nafas 

maromining (ritmi) buzilishi yoki uning to’xtashi, xatarli asoratdan darak beradi. 

Davolash.  Traxeyani  intubatsiya  qilish  va  sun’iy  nafas  oldirish,  qon  quyish, 

yurak  massaji,  yurakning  o’ng  qorinchasini  punktsiya  qilib,  havo  bilan 

aralashgan qonni evakuatsiya qilishdan iborat. 

Asfiksiya  qator  sabablar  bilan  izohlanadi:  markaziy  nerv  sistemasida 

bo’ladigan  asoratlar,  traxeyaning  jarohatlanishi,  traxeomalyatsiya,  gematoma 

ta’sirida bosilishi, qaytuvchi nervlar shikasti va boshqalar. 

Traxeyaning jarohatlanishi – operatsiya jarayonida kamdan-kam bo’ladigan 

asorat  bo’lib,  xavfli  asoratlardan  sanaladi.  Shikast  o’z  vaqtida  payqab  qolinsa, 

xavf-xatar  bo’lmaydi,  traxeyaga  atravmatik  nina  bilan  chok  qo’yiladi, 

mushaklari  plastika  qilinadi,  zarurat  bo’lsa  traxeostomiya  bajarilib,  traxeyaga 

naycha o’rnatiladi. 

Jarohatdan qon ketishi va gematomalar. Odatda operatsiyadan keyingi 1, 2-

kunlarda  kuzatiladi,  hamda  bu  asorat  ko’pincha  qonning  bo’yin  a’zolari  va 

to’qimalariga  shimilishi  yoki  gematoma  paydo  bo’lishi  bilan  o’tadi.  Bunday 

hollarda,  qon  oqishi  gemostazning  ishonchli  emasligini,  bog’langan  iplarning 

sirpanib  tushishi,  mo’rt  yoki  yupqa  tomirlarda  bog’langan  iplarning  sitilishi 

mumkinligini  ko’rsatadi.  Bu  holatda,  barcha  bemorlarda  jarohat  ochiladi  va 

keng taftish qilinib, zaruriy choralar qo’llaniladi. Ayni vaqtda, gemotransfuziya 

va shokning oldini oluvchi muolajalar qilinadi. 

Qolgan asoratlar, boshqa operatsiyalarda ham yuz berishi mumkin bo’lgan 

asoratlardir.  Ularga  shok,  zotiljam,  jarohatning  yiringlashi  kiradi.  Bu  asoratlar 

qalqonsimon bezdagi operatsiyalarda kam uchraydi, shu tufayli, ular ustida fikr 

yuritmaymiz.  Qalqonsimon  bez  operatsiyasida  og’riqsizlantirish  usulini  to’g’ri 

 

30 

tanlash,  aseptika  va  antiseptika  qoidalariga  qat’iy  amal  qilish,  hamda 

operatsiyaning hamma bosqichlarini qunt bilan ado etish yaxshi natija garovidir. 

 

Qalqonsimon bez yallig’lanishlari 

Qalqonsimon  bezning  yallig’lanish  kasalliklari  o’tkir  yoki  surunkali 

infektsiya  ta’siri  natijasida  rivojlanadi.  O’zgarmagan  qalqonsimon  bezda 

rivojlangan yallig’lanish jarayoniga – tireoidit, avvaldan buqoq mavjud bo’lgan 

bezda rivojlangan yallig’lanish jarayoniga esa – strumit deyiladi. 

O’tkir  tireoidit  va  strumit  tana  haroratining  oshishi  bilan  boshlanadi. 

Bemorlar bosh og’rishi, qalqonsimon bezdagi kattiq og’riqqa shikoyat qiladilar. 

Og’riq  ensa  sohasiga  va  kuloqqa  ta’sir  beradi.  Bo’yinning  oldingi  yuzasida, 

qalqonsimon  bez  chegarasida  yutinishda  suriladigan  og’riydigan  shish  paydo 

bo’ladi.  Tireoiditning  og’ir  asorati,  ba’zan  sepsis  rivojlanishi  bilan 

og’irlashadigan yiringli mediastinit rivojlanishi hisoblanadi. Shuning uchun ham 

o’tkir strumit yoki tireoidit diagnozi qo’yilgan bemorlarni shoshilinch ravishda 

kasalxonaga yotkizish va jadal davolashni boshlash kerak. 

Davolash.  Bemorlarga  ta’sir  doirasi  keng  antibiotiklar,  sulfanilamid 

preparatlari, detoksikatsion muolaja, osoyishta sharoit, suyuq yumshoq ovqatlar, 

mo’l  ichimlik  va  fizioterapevtik  muolajalar  tayinlanadi.  Bezda  yumshash, 

flyuktuatsiya  belgilari  paydo  bo’lib  abstsessga  aylanganda,  yiringli  jarayon 

bo’yinga  va  ko’ks  oralig’iga  tarqalib  ketmasligi  uchun,  darhol  uni  ochib, 

drenajlash amaliyotini bajarish tavsiya etiladi. 

Yiringli  bo’lmagan  tireoidit  (de  Kerven-Krayl  granulematoz  tireoiditi) 

virusli infektsiyaga bog’liq bo’lib, kasallik klinik belgilariga ko’ra o’tkir yiringli 

tireoiditga  o’xshash  bo’ladi.  Og’riq  sindromining  bo’lmasligi  yoki  yuzaga 

chiqmaganligi,  bez  ustidagi  terining  o’zgarmaganligi  va  qo’zish  davrida 

gipertireoz  belgilarining  hamrohligi,  tahlillarda  esa  oqsil  bilan  bog’langan  yod 

miqdorining  ortishi,  uni  boshqa  turdagi  kasalliklardan  ajratib  turuvchi  belgilar 

hisoblanadi. 

 

31 

Davolash. Bemorlarga yuqorida keltirilgan muolajadan tashqari, buyrak usti 

bezi  pustlog’ining  gormonlaridan  (har  kuni  20-30  mg  dan  4-6  haftagacha) 

prednizolon  tayinlanadi.  Takrorlanganda  qalqonsimon  bez  rentgenoterapiyasi 

o’tkaziladi.  Prognozi  odatda  yaxshi,  kasallik  tez  kunda  sog’ayish  bilan 

yakunlanadi. 

Xoshimoto  surunkali  limfomatoz  tireoiditi  (autoimmun  tireoidit). 

Kasallik autoimmun organospetsifik patologik jarayonlar qatoriga kiradi, ularda 

organizmda  hosil  bo’ladigan  antitelolar  bitta  a’zo  komponentlariga  nisbatan 

spetsifik.  Qalqonsimon  bez  noma’lum  sabablar  ta’siri  ostida  tireoglobulindan 

farq  qiladigan  –  o’zgargan  gormonalaktivmas  yodproteinlar  ishlab  chiqara 

boshlaydi.  Ular  qonga  tushib  antigenga  aylanadi  va  qalqonsimon  bezning 

hujayralari  (tireotsitlar)  hamda  tireoglobulinga  qarshi  antitelolar  hosil  qiladi, 

keyingisini  inaktivlaydi.  Bu  normal  tireoid  gormonal  sintezi  buzilishiga  olib 

keladi.  Bunga  javoban,  gipofiz  tireotoksik  gormoni  sekretsiyasini  oshiradi, 

hamda  qalqonsimon  bez  giperplaziyasiga  sabab  bo’ladi.  Kasallikning  so’nggi 

bosqichlarida bez faoliyati, unda yod yig’ilishining pasayishi bilan parallel holda 

pasayadi. 

Klinikasi  va  diagnostikasi.  Kasallik  aksariyat  50  yoshdagi  va  undan 

oshgan  ayollarda  paydo  bo’ladi,  asta-sekin  1-5  yilgacha  rivojlanadi. 

Kasallikning  birdan-bir  belgisi  –  qalqonsimon  bez  o’lchamining  kattalashuvi 

hisoblanadi. Ushlab ko’rilganda bez zich, biroq paypaslab ko’rilganda atrofdagi 

to’qimalar  bilan  bog’lanmagan,  harakatchan.  Keyinchalik  bemorlarda 

kayfiyatning  umumiy  buzilishi,  ruhiy  holatida  o’zgarishlar    va  gipotireoz 

belgilari kuzatiladi. Limfatik tugunlar kattalashmagan. 

Davolash.  Xoshimoto  buqog’ini  davolash  konservativ.  Bemorlarga  tireoid 

va  glyukokortikoid  gormonlar  tayinlanadi.  Tireoid  gormonlar  dozasi  individual 

tayinlanadi, tireoidinning o’rtacha sutkalik dozasi 0,1-0,3 g. Prednizolonning 20-

40  mg  sutkalik  dozasi  1,5-2  oy  mobaynida  tayinlanib,  u  asta-sekin  kamaytirib 

boriladi. 

 

32 

Kasallik  saratonga  aylanganiga  shubha  bo’lganda  yoki  katta  buqoq  bo’yin 

a’zolarini  bosib  qo’yganda  operatsiya  qilish  shart.  Bu  holda,  O.V.  Nikolaev 

usulida  subtotal  subkapsulyar  strumektomiya  amaliyoti  bajariladi,  shundan 

keyin rivojlanishi mumkin bo’lgan gipotireozni profilaktika qilish uchun, albatta 

tireoidin tayinlanadi. 

Ridel  surunkali  fibroz  tireoiditi.  Kasallik  qalqonsimon  bezda,  uning 

parenximasi  o’rnini  qoplaydigan  biriktiruvchi  to’qimaning  o’sib,  qalinlashuvi 

bilan  ta’riflanadi,  jarayonga  atrofdagi  to’qimalar  qo’shiladi.  Kasallik 

etiologiyasi aniqlanmagan. 

Klinikasi va diagnostikasi. Qalqonsimon bez diffuz kattalashgan, toshdek 

kattiq  atrof  to’qimalar  bilan  tutashib  ketgan.  Gipotireozning  o’rtacha  belgilari 

qayd  qilinadi.  Kattalashgan  bezning  qizilo’ngach,  traxeya,  qon  tomirlar  va 

nervlarni ezishi tegishli belgilarni keltirib chiqaradi. 

Davolash.  Operatsiyaga  qadar  qalqonsimon  bezning  xavfli  o’smasini 

istisno  qilib  bo’lmaydi,  shuning  uchun  Ridel  tireoiditida  xirurgik  aralashuv 

(operatsiya)  talab  qilinadi.  Fibroz  tireoid  to’qima  maksimal  kesilib  olib 

tashlangach, muolaja qo’llaniladi. 

 

Qalqonsimon bez o’smalari 

Qalqonsimon  bez  o’smalarini  quyidagi  klinik-morfologik  turlash 

(klassifikatsiya) qabul qilingan. 

1. Xavfsiz o’smalar: 

- epitelial – embrional, keloid, papillyar; 

- noepitelial – fibroma, angioma, limfoma, nevrinoma, xemodektoma. 

2. Xavfli o’smalar: 

-  epitelial  –  papillyar  adenokartsinoma,  follikulyar  adenokartsinoma, 

Langxans  o’smasi,  solid  rak,  yassi  hujayrali  va  taxassuslashmagan 

rak; 

- noepitelial o’smalar – sarkoma, neyrosarkoma, limforetikulosarkoma. 

 

33 

Qalkonsimon bez raki (saratoni) – hamma xavfli o’smalarning 0,4-1% da 

uchraydi.  Odatda,  bez  faoliyati  normal  yoki  pasaygan  tugunli  buqoqdan 

rivojlanadi, diffuz toksik buqoq kamdan-kam rakka o’tadi. 

Ayollarda  qalqonsimon  bez  raki  erkaklarga  nisbatan  3-4  marta  ko’proq 

uchraydi.  Qalqonsimon  bez  raki  rivojlanishiga  imkon  beradigan  omillarga 

jarohatlar,  surunkali  yallig’lanish  jarayonlari,  qalqonsimon  bez  sohasini 

rentgenda  nurlantirishlar,  radioaktiv  yod  yoki  tireostatik  preparatlar  bilan  uzoq 

muddat  davolash  kiradi.  Qalqonsimon  bezning  xavfsiz  o’smalari  kamdan-kam 

kuzatiladi.  

Qalqonsimon bezi rakining klinik bosqichlari: 

I  bosqichi  –  qalqonsimon  bezda  yakka  o’sma  bo’lib,  uning  shakli 

o’zgarmagan,  kapsulasiga  o’sib  kirmagan  va  harakatchanligi  chegaralanib 

qolmagan.  

IIA bosqichi – qalqonsimon bezning yakka yoki ko’p sonli o’smalari, uning 

shaklini  o’zgartirgan,  biroq  kapsulasiga  o’sib  kirmagan  va  harakatchanligini 

chegaralab qo’ymagan. Regional va boshqa a’zolarga metastazlari yo’q. 

IIB bosqichi – qalqonsimon bezning yakka yoki ko’p sonli o’smalari, o’sib 

kirmagan  va  harakatchanligi  yo’qolmagan,  biroq  bo’ynining  zararlangan 

tomonidagi yaqin limfa tugunlarida metastazlari bor. 

III bosqichi – o’sma qalqonsimon bez kapsulasidan tashqariga tarqalgan va 

atrof to’qimalar bilan bog’langan yoki qo’shni a’zolarni bosib turadi. O’smaning 

harakatchanligi chegaralangan, yaqin limfatik tugunlarga metastazlar bergan. 

IV  bosqichi  –  o’sma  atrofidagi  strukturalar  va  a’zolarga  o’sib  kiradi, 

qalqonsimon bez mutlaqo surilmaydi, limfatik tugunlarda metastazlar ko’riladi. 

Bo’yin  va  ko’ks  oralig’ining  limfatik  tugunlariga  metastazlar  bergan,  boshqa 

a’zolarga  ham  metastazlar  bergan.  Chuqur  bo’yin,  xiqildoq  oldi,  pre-  va 

paratraxeal  limfatik  tugunlarga  regionar  limfogen  metastazlanish  bo’ladi. 

Uzoqda  joylashgan  a’zolarga  gematogen  metastazlar  berish  kuzatiladi,  bunda 

aksariyat o’pka va suyaklar zararlanadi. 

 

34 

Klinikasi  va  diagnostikasi.  Erta  klinik  simptomlari  –  buqoq  yoki  normal 

qalqonsimon bezning tez kattalashuvi, zichligining ortishi, konturlari o’zgarishi. 

Bez  g’adir-budir,  kam  harakatchan  bo’lib  qoladi,  bo’yin  regionar  limfatik 

tugunlari  paypaslanadi.  O’smaning  harakatsizligi  va  zichlashganligi  nafas  olish 

va  yutish  uchun  mexanik  to’siq  bo’lib  qoladi.  Yutinish  qiyinlashadi,  bo’g’ilish 

va tovushning o’zgarishi sodir bo’ladi, bu tovush boylamlari pareziga aloqador 

bo’ladi.  Birmuncha  kech  muddatlarda  o’smaning  metastazlanishiga  bog’liq 

belgilar  qayd  etiladi.  Ko’pincha  bemorlar  quloq  va  ensa  sohasida  og’riq 

borligiga shikoyat kiladilar. 

Qalqonsimon  bez  o’smalarini  differentsial  diagnozi  uchun,  o’sma 

punktatini tsitologik va gistologik tekshirish ma’lumotlari asosiy ahamiyat kasb 

etadi.  Ular  kasallik  diagnozini  aniqlash  va  o’smaning  morfologik  turini 

belgilashga imkon beradi.  

Davolash.  Qalqonsimon  bezi  rakini  davolashning  asosiy  usuli  – 

operatsiyadir.  Rakning  papillyar  va  follikulyar  turlarida  (I-II  bosqich) 

ekstrakapsulyar subtotal tireoidektomiya qilinib, limfatik tugunlar taftish etiladi 

va  metastazlar  aniqlanganda,  ular  olib  tashlanadi.  Kasallikning  III  bosqichida 

qo’shma  muolaja  o’tkaziladi.  Operatsiyadan  oldingi  gamma-terapiya,  so’ngra 

esa  subtotal  yoki  total  tireoidektomiya  qilinib,  kletchatka  ikkala  tomondan  pay 

g’ilofi  bilan  birga  kesiladi.  Rakning  III-IV  bosqichlarida,  agar  operatsiyadan 

oldin  nurlash  muolajasi  o’tkazilmagan  bo’lsa,  operatsiyadan  keyin  nurlatish 

maqsadga  muvofiq  bo’ladi.  Rakning  taxassuslashgan  turlarida,  metastazlarga 

gumon  tutilgan  limfa  tugunlariga  yoki  a’zolarga  ta’sir  etish  uchun  radioaktiv 

yod  tayinlanadi.  Qalqonsimon  bezi  rakining  follikulyar  va  papillyar  turlarida 

davo  natijalari  birmuncha  yaxshi.  Rakning  taxassuslashmagan  solid  turlarida 

esa, hatto nisbatan barvaqt operatsiya qilinishiga qaramay o’ta jiddiy. 

 

Paraqalqonsimon bezlar kasalliklari 

Paraqalqonsimon  yoki  qalqonsimon  bez  ortidagi  bezlar  (glandula 

parathyreoidea)  –  ichki  sekretsiya  bezlaridir.  Ular  qalqonsimon  bezning  orqa 

 

35 

sathida,  uning  kapsulasidan  tashqarida,  aksariyat  har  tomonida  ikkitadan  ya’ni 

juft bo’lib joylashgan. Ularning katta-kichikligi va miqdori birmuncha o’zgarib 

turadi.  Bezlarning  ichki  sekretor  faoliyatining  mahsuloti  paratgormon 

hisoblanib,  u  tireokaltsitonin  bilan  birga  kaltsiy-fosfor  almashinuvida  asosiy 

o’rin tutadi. 

Paraqalqonsimon  bezlar  kaltsiy-fosfor  almashinuvida  ishtirok  etadigan 

uchta a’zo: suyaklar, buyraklar va ichaklarga ta’sir qiladigan gormon vositasida, 

qonda  kaltsiyning  doimiy  miqdorini  saqlab  turadi.  Paratgormon  osteoblastlarni 

aktivlashtirib,  osteoklastlarga  o’tishini  ta’minlaydi  va  suyaklar  rezorbtsiyasini, 

skelet suyaklari mineralsizlanishini kuchaytiradi. Natijada qonga katta miqdorda 

kaltsiy  tushadi  va  giperkaltsiemiya,  giperkaltsiuriya  shu  bilan  izohlanadi. 

Giperkaltsiemiyada 

paratgormon 

ta’siri 

ostida 

buyrak 

kanalchalarida 

reabsorbtsiya  jarayoni  to’xtaydi  va  organizmdan  ortiqcha  kaltsiy  siydik  orqali 

chiqariladi. Paratgormon buyrak kanalchalarining proksimal bo’limlarida fosfor 

reabsorbtsiyasini  to’xtatadi  va  distal  bo’limlarda  uning  ekstraktsiyasini 

kuchaytiradi.  U  shuningdek ichakda  kaltsiy  rezorbtsiyasini  kuchaytiradi.  Uning 

ta’siri  vitamin  D  ta’siriga  qarama-qarshi  bo’lib,  ichak  devori  orqali  kaltsiy 

ionlari  o’tishiga  imkon  beradi.  Shunday  qilib,  paratgormon  etishmovchiligi 

gipokaltsiemiya, giperfosfatemiya va siydikda kaltsiy hamda fosfor kamayishiga 

sabab  bo’ladi.  Gormon  gipersekretsiyasi  mineral  almashinuvining  og’ir 

buzilishilarini,  so’ngra  esa  suyaklar  va  buyraklar  zararlanishini  keltirib 

chiqaradi.