Institutsional iqtisodiyot

Institutsional tahlilda boshlang’ich nuqta masalasi
 
Individlar va institutlarning o’zaro bog’liqligini tahlil etishda boshlang’ich 
nuqtaga nisbatan ikkita tamoyil mavjud. Birinchi tamoyilda institutlar 
individlarning manfaatlari hamda xatti-harakatlari orqali tushuntiriladi va 
metodologik individualizm deb nomlanadi. Ya’ni, individ institutlarni tahlil 
qilishda boshlang’ich nuqta hisoblanadi. Masalan, davlatni tavsiflashda uning 

---

fuqarolarining manfaatlari va o’ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqiladi. 
Metodologik individualizm tamoyilining davomi ichki sabab natijasida vujudga 
kelgan evolyutsiya kontseptsiyasidir. Ushbu kontseptsiyaga ko’ra, institutlar 
insonlarning harakatlari natijasida paydo bo’ladi degan taxmin ilgari suriladi. 
Ya’ni, individlar birlamchi, institutlar esa ikkilamchi o’rin tutishi to’g’risidagi
taxmin neoklassiklar qarashlarida o’z aksini topgan. 
Aksincha, tahlil uchun boshlang’ich nuqta sifatida individlar emas, balki 
institutlar belgilanishi ikkinchi tamoyilga asos bo’ladi. SHu tariqa ikkinchi 
tamoyilda xolizm metodologiyasidan foydalaniladi. Boshqacha aytganda, 
individlar institutlarning ta’rifidan kelib chiqib tavsiflanadi. Institutlar esa, o’zlari 
makrodarajada munosabatlar tizimini takror ishlab chiqarishda bajaradigan 
funktsiyalar orqali izohlanadi. Endi fuqarolar o’z hukumatini emas, balki hukumat 
ma’lum xildagi fuqarolarning shakllanishiga ko’maklashadi. So’ngra, ichki sabab 
natijasida vujudga kelgan evolyutsiya kontseptsiyasiga institutsional determinizm 
g’oyasi qarshi turadi va u muhim barqarorlashtiruvchi omil hisoblanadi. Institutlar 
– o’tmishda sodir bo’lgan «jarayonlar natijasi» bo’lib, ular o’tmish holatlariga 
moslashgan va shuning uchun ijtimoiy mo’rtlik, ruhiy omili hisoblanadi va barcha 
keyingi rivojlanish «doiralarini» belgilab beradi. SHunday qilib, xolizmda 
individlarning manfaatlari va xatti-harakatlari ularning o’zaro hamkorigini 
oldindan belgilab beruvchi institutlarning tavsifi orqali izohlanadi. Ya’ni, bunda 
institutlar birlamchi, individlar esa, ikkilamchi o’rin tutadi.