Inversiya kuchlari. Deformatsiya. Guk qonuni. Ishqalanish kuchi tabiatda va texnikada ishqalanish hodisasining ahamiyati

Quruq ishqalanish — bu aloqada boʻlgan ikkita qattiq sirtning nisbiy lateral harakatiga qarshi turadigan kuch. Quruq ishqalanish harakatlanmaydigan yuzalar orasidagi statik ishqalanish (" tiqilish ") va harakatlanuvchi yuzalar orasidagi kinetik ishqalanishga boʻlinadi. Atom yoki molekulyar ishqalanish bundan mustasno, quruq ishqalanish odatda sirt xususiyatlarining oʻzaro taʼsiridan kelib chiqadi, ular asperlik deb ataladi (1-rasmga qarang).

Suyuqlik ishqalanishi bir-biriga nisbatan harakatlanuvchi yopishqoq suyuqlik qatlamlari orasidagi ishqalanishni tavsiflaydi^[2] [3].

• 
  Yogʻlangan ishqalanish — bu moylash suyuqligi ikkita qattiq sirtni ajratib turadigan suyuqlik ishqalanishi^{[4] [5] [6]}.
  

• 
  Terining ishqalanishi suyuqlikning tananing yuzasi boʻylab harakatlanishiga qarshilik koʻrsatadigan tortishishning tarkibiy qismidir.
  
• 
  Ichki ishqalanish — bu deformatsiyaga uchragan holda, qattiq materialni tashkil etuvchi elementlar orasidagi harakatga qarshilik koʻrsatadigan kuch.
  

Aloqadagi yuzalar bir-biriga nisbatan harakat qilganda, ikki sirt orasidagi ishqalanish kinetik energiyani issiqlik energiyasiga aylantiradi (yaʼni, ishni issiqlikka aylantiradi). Bu xususiyat dramatik oqibatlarga olib kelishi mumkin, buni olov yoqish uchun yogʻoch qismlarini bir-biriga ishqalash natijasida hosil boʻlgan ishqalanishdan foydalanish tasvirlangan. Kinetik energiya ishqalanish bilan harakat sodir boʻlganda, masalan, yopishqoq suyuqlik aralashtirilganda issiqlik energiyasiga aylanadi. Koʻp turdagi ishqalanishning yana bir muhim oqibati aşınma boʻlishi mumkin, bu esa ishlashning pasayishiga yoki komponentlarning shikastlanishiga olib kelishi mumkin. Ishqalanish tribologiya fanining tarkibiy qismidir.
Ishqalanish quruqlikdagi harakatni engillashtirish uchun tortishni taʼminlashda kerakli va muhimdir. Koʻpgina quruqlikdagi transport vositalari tezlashuv, sekinlashuv va yoʻnalishni oʻzgartirish uchun ishqalanishga tayanadi. Tortishishning keskin kamayishi boshqaruvni yoʻqotishi va baxtsiz hodisalarga olib kelishi mumkin.
Ishqalanishning oʻzi asosiy kuch emas. Quruq ishqalanish sirtlararo yopishqoqlik, sirt toʻqnashuvi, sirt deformatsiyasi va sirt ifloslanishining kombinatsiyasidan kelib chiqadi. Ushbu oʻzaro taʼsirlarning murakkabligi ishqalanishni birinchi printsiplardan hisoblashni amaliy boʻlmagan holga keltiradi va tahlil qilish va nazariyani rivojlantirish uchun empirik usullardan foydalanishni talab qiladi.
Ishqalanish konservativ boʻlmagan kuchdir — ishqalanishga qarshi bajariladigan ish yoʻlga bogʻliq. Ishqalanish mavjud boʻlganda, baʼzi kinetik energiya doimo issiqlik energiyasiga aylanadi, shuning uchun mexanik energiya saqlanmaydi.
Ishqalanishlarni ikki toifaga bo’lish mumkin: tashqi ishqalanishlar va ichki ishqalanishlar. Sirtlari o’zaro tеgib turuvchi qattiq jismlarniig bir-birlariga nisbatan bo’lgan harakatga tashqi ishqa­lanish dеb ataladi. Tashqi ishqalaiishga misol qilib, biror qattiq jism sirtida ikkinchi qattiq jismning sirpanishda hosil bo’ladigan ishqalanishni kеltirish mumkin. Bеrilgan jismning turli xil qismlarini bir-biriga nisbatan ko’chishlari tufayli vujudga kеluvchi ishqalanish ichki ishiqalanish dеb ataladi.
Ichki ishqalanishga misol qilib, quvur bo’ylab oqayotgan suyuqlik yoki gazning quvur sirtidan turli masofada bo’lgan qatlamlarining turli tеzliklarda harakatlanishini kеltirish mumkin.
Tashqi va ichki ishqalanishlarni yana quruk va suyuq (qovushqoq) ishqalanishlarga ajratish mumkin. qattiq jismlarming quruk sirtlari orasida hosil bo’ladigan ishqalanish quruk ishqalanish dеb ataladi. Suyuqlik yoki gazning turli qatlamlari orasida hosil bo’ladigan ishqalanish suyuq ishqalanish dеb ataladi.
Adabiyotlar:

1. 
   M.T O'rozboyev «Materiallar qarshiligi kursi» Toshkent, «O'qituvchi» 1979 yil.
   
2. 
   K.M Mansurov «Materiallar qarshiligi kursi» Toshkent, «O'qituvchi» 1983 yil.
   
3. 
   A.V Darkov, G.S Shpirov «Soprotivleniye materialov» Moskva «Vo'sshaya shkola» 1993 g.
   
4. 
   N.M Belyayev va boshqalar, «Materiallar qarshiligidan masalalar to'plami» Toshkent, «O'qituvchi» 1993 yil.
   
5. 
   N.M Belyayev i dr. «Sbornik zadach po soprotivlenin materialov» M, «Nauka» 1992 g.