Investisiya” fanidan maʼruzalar to‘plami Camarkand 2016

Qimmatli qog‘ozlar- bu muayyan bir davlat konunlarida belgilangan tartibda muomalaga chikarilgan va nominal kiymatga ega bo‘lgan pullik hujjatdir. Ular mulkchilik munosabatlarini ifodalaydi va maʼlum mulk yoki pul mikdoriga egalik kilish xukukini kafolatlaydi. Qimmatli qog‘ozlar dividend yoki foizlar ko‘rinishida daromad to‘lashni hamda mazkur xujjatlardan kelib chikadigan xukuklarni boshqa investorlarga ham berishni nazarda tutadi. Qimmatli qog‘ozlar konun bilan belgilangan majburiy rekvizitlarga ega bo‘lishi shart, yaʼni nominal bahosi, bozordagi muomala muddati (karzli kimmatbaho kogozlarga tegishli), koplash usullari, g‘aznachilik va jamg‘armalik tartiblari va shu kabilar.
Moliya bozorida muomalada bulgan qimmatli qog‘ozlar xususiyatiga kura ikki katta guruxga bulinadi:

• Xissali qimmatli qog‘ozlar.

  
  

• Karzli qimmatli qog‘ozlar.

  
  

Ushbu qimmatli qog‘ozlar moliya bozorida faoliyat ko‘rsatishi buyicha bir-biriga nisbatan katta tafovutlarga yega bulishi bilan birga, o‘zaro uygunlik tomonlari ham mavjud.

Moliya bozorini tashkil etish va rivojlantirishda aksiyalarni muomalaga chikaruvchi subʼektlar - «yemitent» lar markaziy o‘rinda turishi bilan birga, ular qimmatli qog‘ozlar bozorining myexanizmini xarakatga keltiradi. Bozor ikgisodi rivojlangan mamlakatlarda aksiyalarni muomalaga chikaruvchi yemitentlarni shartli ravishda uch ko‘rinishga guruxlash mumkin.
Birinchi guruxga davlat korxonalari va tashkilotlari kiradi. Ushbu guruxga yega bulishning xususiyatli tomoni, aksiyalarning nazorat paketini davlat o‘z ixtiyorida saklab kolishi bilan ajralib turadi, kolgan kismiga esa mulkchilikning turli shakllari yegalik kilish xukukiga yega buladi. Tijorat asosida faoliyat ko‘rsatayotgan boshqa mulk shakllari ham moliya bozorining tarkibiy ishgirokchilari hisoblanib, ular yemitentlarning ikkinchi guruxini tashkil yetadi. Mazkur guruxga kiruvchi xujalik subʼektlari o‘z ustav fondining kiymatvdan kelib chikib, muomalaga qimmatli qog‘ozlar chikaradi. Ular chikargan qimmatli qog‘ozlar milliy moliya bozorida xarakat kilishi bilan bir katorda mintakaviy moliya bozorida va, ayrim xollarda xalkaro moliya bozorlarida ham ishtirok etish imkoniyatiga yega. (Yemitentlarning xalkdro tashkilotlar va moliya inegituglari ko‘rinishi jaxon moliya bozorining doimiy ishtirokchilari bulib, ular yemitentlarning uchinchi guruxini tashkil yetadi. Ushbu muassasalar o‘zok muddatli va keng kamrovli tadbirlarni amalga oshirib boradi. Bunday yemitentlar tarkibiga «Jeneral Motoros», «Koka Kola”, «Toyota”, «Nissan», «Ford», «DEU» va boshqa nufo‘zli xissadorlik firmalarini kiritish mumkin.
Moliya bozorini birlamchi, yaʼni yangi qimmatli qog‘ozlarni muomalaga chikarish bilan boglik tadbirlar va ikkilamchi, yaʼni mukdpdam chikarilgan qimmatli qog‘ozlarni kayta sotish mukarrarligidan kelib chikib, ular birlamchi va ikkilamchi bozorlarga bulinadi.
Birlamchi moliya bozorini tashkil kilishdan asosiy maksad, ishlab chikarish va u bilan boglik bulgan boshqa xarajatlarni investitsiyalash uchun zarur bulgan kushimcha moliya resurslarini tashqaridan jalb kilishdir. Agar investor biror-bir yemitentning ikgisodiy barkarorli-gini xolisona baholay olsa, u ana shu yemitentning qimmatli qog‘ozlarini tezda xarid kilib oladi. Qimmatli qog‘oz yemitentdan investor ixtiyoriga konuniy utgan vaqti birlamchi moliya bozori shakllandi deyishga asos buladi. Bu, o‘z urnida, yemitent uchun kuishmcha moliya resurslarini nafakat ishlab chikarishni rivojlantirishga, balki rang-barang maksadlar, jumladan, ilmiy izlanish va ixtiro-lar, yangi ishlab chikarishlarni rivojlantirish va mavjudlarini kayta taʼmirlash imkonini beradi.
Ikkilamchi moliya bozori ikki yokpama moliyaviy man-faat kutish maksadida tashkil kilinadi. Birinchisi, investasion jarayon uchun kushimcha moliya resurslari jalb kilish uchun bulsa, ikkinchisi, qimmatli qog‘ozlarning bozor narxi kutarilganda, moliya bozoridan investitsion samara olish maksadida ixtiyoridagi qimmatli qog‘ozlarni fond birjasida sotadi.
Qimmatli qog‘ozlar bozorining xududlararo xarakati shartli ravishda uchga bulinadi: Milliy, Mintakaviy va Xalkaro qimmatli qog‘ozlar bozori.
Milliy moliya bozori biron-bir mamlakat xududvdagi fond birjalari va ularning faoliyatini o‘z tarkibigaoladi. Bunga O‘zbskistonning milliy moliya bozorini misol sifatida keltirish mumkin.
Mintakaviy moliya bozorida xududiy, savdo-ikgisodiy va boshqa jixatlardan o‘zaro yakin munosabatda bulgan bir nechta mamlakatlarning ichki bozori tushuniladi. Bugungi kunda Evropa hamjamiyati dunyodagi yirik mintakaviy moliya bsvorlari tarkibiga kiradi.
Xalkaro moliya bozori sifatida jaxon mikyosida faoliyat olib borayotgan aloxida mamlakatlarning ichki bozorini ko‘rsatish mumkin. Jumladan, xalkaro moliya bozorida faoliyat ko‘rsatayotgan davlatlar tarkibiga AKSH, YAponiya, Gong-Kon, Buyuk Britaniyani kiritish mumkin.
O‘zbekiston Respublikasi bozor iktisodini tanlaga-nidan sung, asosiy maksad kilib bozor munosabatlarining tarkibiy kismi bulgan moliya bozorini rivojlantirishga dikkat etiborini karatdi. Mamlakatimizda Mustakil Hamdustlik Davlatlari ichida, birinchilar katori, «Kim-matli kogozlar va fond birjasi» xakidagi konun kabul kshshndi. Ushbu konun 1994 yil 1 yanvardan boshlab konuniy kuchga kirdi. Keyingi paytlarda davr talebidan kelib chikib, u yoki bu ko‘rinishdagi o‘zgarishlar bilan boyitib turildi.
Konunga binoan O‘zbekiston Respublikasi xududidagi moliyaviy bozorda qimmatli qog‘ozlarning quyidagi turlari yemissiya kilinadi va xarakatda buladi:

• aksiyalar;

  
  

• obligasiyalar;

  
  

• kiska muddatli gazna majburiyatlari;

  
  

• depozitli sertifikatlar;

  
  

• veksellar.

  
  

Aksiya, obligasiya va kiska muddatli gaznachilik majburiyatlarining mikdori, tarkibi va muomalaga chikarish koidalarini Moliya vazirligi tartibga solib turadi. Markaziy bank depozitli sertifikat va veksellarning miksori va muomalaga chikarish tartibini muvofiklashtirib boradi.

Yemitentlar qimmatli qog‘ozlarni mustakil ravishda sotashi mumkin yoki komission tulovlar shartiga binoan tijorat banklari, investitsion kompaniyalar va moliya brokerlari orqali tarkatish imkoniyatiga yega buladi. Qimmatli qog‘ozlar bozorining katnashchilari - qimmatli qog‘ozlarni yemissiya kiluvchilar, invsstorlar va investitsion institutlar hisoblanadi.
Yemitent - bu yuridik shaxs yoki davlat organi bulib, qimmatli qog‘ozni muomalaga chikarish bilan birga, investorlar oldida konuniy majburiyatlarni ham oladi.
Investorlar - bu jismoniy va yuridik shaxslar bulib o‘z ixtiyoridagi mablag‘lar hisobiga va o‘z nomidan muomaladagi qimmatli qog‘ozlarni xarid kilib oladi.
Rsspublikamizda qimmatli qog‘ozlar bozorini tezkorlik bilan rivojlantirish va pirovardida, investorlarning iktisodiy xolatini yaxshilash maksadida ushbu obʼektda xukumat tomonvdan moliyaviy kullab-kuvvatlashlar amalga oshiriddi.
Moliyaviy bozor orqali qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish natijasida quyidagi umum ustuvorlikka, nafakat tarmoklar iktisodidagi xujalik subʼektlari yerishadi, balki xar bir investor va yemitentlar ham kulay imkoniyatga yega buladi:

• pul mablag‘larining doiraviy aylanishi tezlashadi va pirovardda uning kadrsizlanish jarayoni sekinlashadi;

  
  

• investorlarni, yaʼni qimmatli qog‘ozlar soxiblarini daromad olishga va ularni yangi mulkdorlarga aylanishiga kulay shart-sharoit yaratiladi;

  
  

• fukarolar va xujalik subʼektlarining vaqtinchalik bush moliyaviy mablag‘laridan samarali foydalanishiga yerishiladi;

  
  

• tarmokpar iktisodida pul mablag‘lariga extiyojmand soxalarni moliyaviy resurslar bilan taʼminlashga yerishiladi;

  
  

• muomaladagi pul mablag‘larini kayta sarmoyalash uchun ulardan samarali foydalanishga imkoniyat tugiladi.

  
  

Yuqorida zikr etilgan ustuvorliklardan kelib chikkan xolda aytish mumkinki, qimmatli qog‘ozlarga bulgan extiyoj nafakat korxona, tashkilot va muassasalar, balki fukarolar urtasida ham kizikish uytotadi. Shuning uchun ham o‘zluksiz qimmatli qog‘ozlar bozorining mamlakat iktisodida muxim o‘rin tutishi hamda etakchi o‘rin egallashini doimo bayon yetib borish uta foydalidir. Respublikamiz fukarolarini qimmatli qog‘ozlarni kuprok sotib olishga va birlamchi hamda ikkilamchi mo-liyaviy bozorga kiziktirish borasida Prezidentimiz I.Karimovning quyidagi fikrlari juda o‘rinlidir: "Muximi, ular shunchaki aksiyalarning yegasi bulganligi uchungina yemas, balki mol-mulk bir kismining ryeal mikdorlari hisoblanganliklari hamda mulkdorlar sifatida korxonaning ishlab chikarish va moliyaviy faoliyatiga taʼsir ko‘rsatish xukukiga yega bulganliklari uchun ham aksiyadorlar deb atalishi darkor. Odamlar qimmatli qog‘ozlarni sotib olishga kodir bulgavdagina mulkdorlar sinfi amalda vujudga keladi"¹.

Bugungi kunda Mustakil Davlatlar Hamdustligi va SHarkiy Evropa mamlakatlarida tulakonli qimmatli qog‘ozlar bozorini yaratishga doir amaldagi ishlar turli xil jarayonlar orqali kechmokda. Agar Garbiy Evropa, AKSH, va SHarkiy Osiyo mamlakatlarida ushbu jarayon asta-sekin evolyusion yul bilan kechib bir necha un yilliklar davom yetgan bulsa, isloxotlarni boshidan kschirayotgan - iktisodiyoti bozor munosabatlariga utish jarayonida bulgan mamlakatlarda qimmatli qog‘ozlar bozorini tashkil etish va rivojlantirish yendi kizgin amalga oshirilmokda. Bu xolat o‘z urnvda xar xil muammolar, tushunmovchiliklar va tusiklarni keltirib chikarmokda. Mustakil Davlatlar Hamdustligi mamlakatlaridan farkli ularok, Respublikamizda kimmatli koyuzlar bozy-rini tashkil kilshp va rivojlantirshp tadbirlari bozor ikgisodiyotiga utishda tanlab olingan, yaʼni davlat bosh isloxotchi va bozor munosabatlariga boyekichma-boskich ugash bosh masala tamoyillariga tula-tukis javob beradi. Ana shuning uchun ham xozirgi kunda mamlakatimizda kdmmatli kogozlar bozorini shakllantirish va takomillashtirish borasidaga tadbirlar o‘ziga xos ijobiy iktisodiy samaralar bermokda deyishga asos mavjud.
O‘zbekiston banklari xorijiy banklar bilan va nobank moliyaviy tashkilotlar bilan amaliy alokalarni yulga kuyib, jaxon moliya tizimiga muvaffakiyatli integrasiyalashmokda. Bugungi kunda respublikamiz turli soxalarda eng yirik xalkaro moliya institutlari bilan hamkorlik kilmokda. Xalkaro mikyosda kanday moliya tashkilotlari mavjud? Ularning eng muxim maksad va vazifalari nimalardan iborat?.
Agar Jaxon Iktisodi va Xalkaro Iktisodiy Alokalarni global tizim deb hisoblanadigan bulsa,uning tuzilmasini xalkaro darajadan to subregional darajagacha turli darajadagi tizimchalarning yigindisi deb tasavvur kilish mumkin. Xar bir tashkilot o‘z ichki siyosatiga , aloka va munosabatlar tizimiga, maksad,vazifasi va tayinlanishiga yega.
Xalkaro Moliya Institutlari tizimidagi global darajadagi tashkilotlar Xalkaro Valyuta Fondi va Xalkaro kayta kurish va rivojlantirish banki boshchiligidagi Jaxon Bankidir.Xalkaro kayta kurish va rivojlantirish banki Xalkaro moliya instituti bilan bir vaqtda 1944 yilda Birlashgan Millatlar Tashkilotining valyuta-moliya masalalari buyicha Bretton Vudsda( AKSH) bulib utgan konferensiyasida tuzilgan Bretton-Vuds tashkiloti deb ataluvchi bu ikki tashkilot ikkinchi jaxon urushidan keyin xalkaro iktisodiyotni mustaxkamlash va xalkaro iktisodiy munosabatlarni tiklash maksadida tuzilgan yedi. Bu tashkilotlar bir-biri bilan boglik, lekin turli funksiyalarni bajaruvchi hamkorlardir.
Xalkaro Valyuta Fondining asosiy maksadi- xalkaro valyuta tizimi ustidan nazorat kilib turish va kiska muddatli moliyaviy muammolarni xal etishda barcha aʼzo mamlakatlarga (boy, rivojlangan mamlakatlarga ham, kambagal, rivojlanayotgan mamlakatlarga ham) yordam ko‘rsatishdan iborat.O‘zbekiston 1992 yilda ushbu tashkilotga kirgan.
Jaxon Bankining asosiy maksadi- rivojlanayotgan mamlakatlarda o‘zok muddatli iktisodiy usishga va okibatda kambagallik darajasini pasaytirishga kumaklashish. JB karzlari fakat rivojlanayotgan mamlakatlarga ularning o‘zok muddatli iktisodiy usish muammolarini xal etish uchun beriladi. O‘zbekiston Jbga 1992 yilda kirgan.
Xalkaro Moliya Korporasiyasi 1956 yilda xususiy sektorga xukumat kafolatlarisiz investitsiya berib, uning rivojlanishiga kumaklashish uchun tuzilgan.
Xalkaro Tarakkiyot Assosiasiyasi – 1960 yilda tuzilgan bulib, dunyoning eng kambagal mamlakatlariga xukumat kafolatlari olinganda foizsiz karz beradi.
Investitsiyalarni Kafolatlash buyicha kup tomonlama agentlik- 1998 yilda rivojlanayotgan mamlakatlarda xususiy investorlarga kumaklashish uchun tuzilgan,bundan maksad investorlarni notijoriy xatarlardan ( yaʼni, xukukiy yoki siyosiy xatarlardan urush, siyosiy larzalar, milliylashtirish xataridan investitsiya beriladigan mamlakat xukumatining xatti-xarakatlaridan) ximoya kilishdir.
Xalkaro Moliya Institutlari tizimidagi kitʼalararo tashkilotlardan biri Xalkaro Hisob-Kitoblar Banki bulib, u 1930 yilda Evropaning 5 mamlakati va Osiyo etakchi davlati YAponiya tomonidan markaziy banklarning xalkaro banki sifatida tuzilgan. Markaziy banklar Xalkaro hisob-kitoblar Bankining asoschilari, raxbarlari va mijozlaridir.
Xalkaro Hisob-kitoblar Bankining asosiy funksiyalari;
-markaziy banklar hamkorligiga kumaklashish xalkaro moliya amaliyotlari uchun kulay sharoit yaratib berish ;
-o‘z aʼzolarining xalkaro xislb-kitoblarini kilishda ishonchli shaxs yoki agent sifatida faoliyat ko‘rsatish.
Osiyo Tarakkiyot Banki –1965 yilda tuzilgan bulib, uning maksadi-Osiyoning rivojlanayotgan mamlakatlari iktisodi va tashki savdosini mustaxkamlash, kontinental hamkorlikni mustaxkamlash, tyexnika yordami ko‘rsatishdan iborat. O‘zbekiston 1996 yilda OsTBga aʼzo buldi.
Evropa Tiklanish va Tarakkiyot Bankining maksadi-demokratiya va bozor iktisodiga sodik Markaziy va SHarkiy Evropa mamlakatlarida bozorga muljallangan ochik iktisodga utishga kumaklashish, xususiy tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirishga ragbatlantirish. Bank o‘z aʼzolariga iktisodiy isloxotlarni amalga oshirishda, jumladan,mulkni monopoliyadan, davlat tasarrufidan chikarishda,xususiylashtirishda kumaklashadi, bu mamlakatlarning jaxon iktisodiy hamjamiyatiga tezrok integrasiyalashuvigv yordam beradi. O‘zbekiston 1992 yilda ETTBga aʼzo bulgan.
Moliyaviy tangliklar va inkirozlarning xar xil turlari mavjud. Ulardan axborot tangligi deb ataladigan tanglik bozorda muayyan bir salbiy maʼlumot paydo bulib, moliya aktivlari narxlarining keskin tushib ketishi natajasida yuzaga keladi. Hammaga maʼlumki, rivojlangan bozorlar juda samaralidir va biror yangi xabarning paydo bulishi o‘z-o‘zidan moliyaviy akimvlar narxiga taʼsirini ko‘rsatadi. Natijada bozorlarda bekaror vaziyat oshadi.
Odatda, kupgina moliya bozorlari yuqori likvidlikka yegadir. Yaʼni operasion xarajatlar samarali xakam tufayli xuddi talab bilan taklif urtasidagi fark kabi past darajada buladi. SHunday kilib, bozorda yangi maʼlumot paydo bulishi natijasida narxlarning o‘zgarishi bozorlarning bir maromda ishlashini ko‘rsatadi, chunki narxlar ularning tub-asl kiymatlariga muvofik yuzaga keladi, bozor muvozanati esa tiklanadi.Bunday tanglikning aloxida xususiyatlari shundan iboratki, uning rivojlanishi bir kancha boskichlardan tarkib topgan.

• O‘zgarishlarning boshlanishi.

  
  

2. Shiddat bilan usishning rivojlanishi. Agar yangi imkoniyatlar shu vaqtda yukotishlar urnini tuldirsa, investitsiyalar va ishlab chikarish o‘zining eng yuqori nuktasiga etadi.

3. Shiddat bilan usish bank kreditlashi va bozorda yangi moliyaviy vositalarning yuzaga kelishi yordamida kullab-kuvvatlanadi.Bu tovarlar yoki moliyaviy aktivlarga bulgan talabni kupaytiradi. Ishlab chikarish kuvvatlarining cheklanganligi natijasida narxlar kutarilishi yuz beradi. Bu boskichda chaykovchilik xali asl –tub kimmatini aks yettiradi.
4.Barkarorlikning bo‘zulishi. Narxlarning usishi katta mikdordagi investrlarni jalb yetadi. Bunday aloka shunga olib keladiki, bozor kiziy boshlaydi va kattalash boradi.
5.Kutarilinkilik. Kutarinki kayfiyat bozor munosabatlarida ustunlikka yerishadi. Poydevor omillar o‘zining narxlarga taʼsirini yukotadi.
6. Sarosimalik yuzaga kelishi. SHiddat bilan usish o‘zok davr davom yetganida bozorning bekarorligi ortadi, narxlar esa, o‘zining usishida o‘z shakliga yega buladi. Investorlar kutgan natijalar yanada mavxumlashadi. Ahamiyasiz maʼlumot bozordan chikih uchun ogoxlantirish buladi. Bozordagi sarosimalik sotuv narxlarning upirilib tushishiga olib keladi.
Moliya bozorlarining chukurlashish – avj olish sari kuchli xarakatlari yirik institutsional investorlar va moliya tashkilotlari tomonidan bo‘zgunchilik kilish uchun zaminni taʼminlab turadi.
Xalkaro bozorlar, ayniksa, moliya bozorlarining chukurlashib borayotgan o‘zaro alokasi xukumatlar, XVF va JB kabi xalkaro tashkilotlari, shuningdek, tanikli iktisodchilarni birgalikdagi saʼy xaraktlar bilan jaxon iktisodiyotidagi mavjud muammolar, jumladan, moliyaviy tangliklarga doir muammolar buyicha o‘zaro makbul biror karorni kabul kilishlariga majbur etishi lozim. Chet el mutaxassislarining fikricha, tizimli tavakkalchiliklar xosila moliyaviy vositalari keng kullangan xolda yoki kompaniyalar nazorat va tavakkalchilikni boshqaruv jarayonlarini bo‘zgan xolda ham vujudga kelishi mumkin. Potensial moliyaviy tangliklarning oldini olish uchun esa, tinchlikning taʼminlash, korupyiyani tugatish va yomon ssudalar darajasini pasaytirish orqali soglom moliyaviy siyosat olib borish kerak.