Investitsiya loyihalari tushunchasi

Investitsiya loyihasining samaradorligi tushunchasi

Investitsiya milliy iqtisodiyotda nisbatllil yangi termin hisoblanadi. Investitsiya 1 (lot. investio - 0' rash) - iqtisodiyotni rivojlalltirish maqsadida o'z mamlakatida yoki xorijda turli tarmoqlarga, ijtimoiy-iqtisodiy dasturlarga, ill110vatsiya, tadbirkorlik loyihalariga uzoq muddatli kapital kiritish (qo 'yish) dir. An'anaviy tarzda iuvcstitsiya deganda kelgusida ko'zda tutilgan daromadlami olish maqsadida hozirda aniq iqtisodiy loyihalami amalga oshirish tushuniladi. Investitsiya mohiyatiui tavsiflashdagi bunday yondashuvga milliy, shu bilan birga, xorijiy iqtisodiy adabiyotlarda birlamclti e'tibor beriladi. Investitsiyalaming iqtisodiy mohiyati2 va mazmunP to'g'risida iqtisodchi olimlar o'rtasida xilma-xil qarashlar va flkrlar mavjud. Bu so'zning ham keng ma'nosidan, ham tor ma'nosidan foydalanish mumkin. «lnvestitsiya» tushunchasining ma'no-mazmuniga hozirgacha yakuniy bir ta'rif berilmagan va iqtisodiy fanning turli sohalarida invcstitsiyaning maqsadi, vazifalari, manbasi, mablag' kiritish sohalari va obyektlarining xususiyatlaridan kelib chiqib turlicha ta'rif berilmoqda. Investitsiyaning mazmuni 1998-yil 24-dekabrda qabul qilingan O'zbekiston Respublikasiniug «Investitsiya faoliyati to'g'risida»gi qonullida:

moddiy va nomoddiy ne'matlar hamda ularga dOll huquqlaD>, fatida ta'rillanadi. Mamlakatimiz iqtisodchi olimlaridan A Vaxabov , Sh.xajibakiyev, N.Muminov, D.G'ozibekov, D.Tojiboyeva, Maxmudovalar tomonidan investitsiyalarning iqtisodiy mohiyati yuzasidan ilmiy izlanishlar olib borilgan va munosabat bildirilgan. A.Vaxabov, Sh.Xajibakiyev, N.Muminovlar tomonidan investilsiyalaming mazmun-mohiyati bo'yicha bayon etilgan ta'rifda: «investitsiyalar - foyda olish hamda ijobiy ijtimoiy samaraga erishish maqsadida tadbirkorlik obyektlariga va boshqa [aoliyat turlariga qo'yiladigan pul mablag'lari, banklarning maqsadli omonatlari, aksiyalar, boshqa qimmatli qog'ozIar, texnologiyalar, mashinalar, uskunalar, litsenziyalar, kreditlar, har qanday boshqa mol-mulk yoki mulkiy huquqlar, intellektual boyliklar»,l deb ta'rillangan. D. G'ozibekov tomonidan investitsiyalarning ~uaLL • .L.IJ'Ull.l,Sa quyidagicha ta'rif berilgan: «aniq va ishonchli manbalardan mablag'lar olish, ularni asosli holda safarbar etish, risklar U hisobga olgan holda kapital qiymatini saqlash va ko'zlangan olishdan iborat bo'ladi. Ana ko'ra investitsiyalar boshqa qo'yilmalardan mazmunan farq qiladi. Bular barchasining asosida kapitalning jarayoniga etilishi investitsiyalarning mohiyatini aks eUiradi». 2 Shuni ham ta'kidlash joizki, D.G'ozibekov tomonidan investitsiyalarning makroiqtisodiy darajadagi, makro darajadagi va moliyasidagi mohiyati to'g'risida ham fikrlar bildirilgan. Xususan, makroiqtisodiy darajada investitsiyalar deganda ishlab vositalarini takror ishlab chiqarishga, uy-joy fQndini, tovar zaxio'stirish va shu bir ya'ni yalpi ichki mahsulotning (YaIM)ning kapitalni o'stirishga va ishlatilmagan tushuniladi. Makro darajada va ishlab chiqarish nazariyasida investitsiyalar deganda yangi kapitalni, jumladan, ishlab chiqarish vositalari va intellektual salohiyatni takror ishlab chiqarishni tashkil etish
yoki rnoliyaviy aktivlarga yo'naltirish bog'laydilar, ya'ni aslida, bu darornadlar olish qilingan hozirgi ehiqirnlardir (xarajatlardir). Boshqaeha bu bugungi rnuayyan ehtirnol, nornuayyan qiyrnat ayirboshlashdir. Urnuman, iqtisodiyotda kapitalni jarng'arish sifatida sharhlanadi. fikrieha: investitsiya, Investitsiyalar ma'noda o'zini mablag'lar va resurslaming kelgusida ko'payishi va iqtisodiy samara yoki boshqa rejalashtirilgan natijalar olish (ijtimoiy, ekologik va boshqa samaralar) maqsadida ularning safarbar etilishi sifatida namoyon etadi. Xorijlik iqtisodchi olimlardan U.Sharp, Kempbell RMillonell, Stanli, L.Bryu kabilar investitsiyalaming mazmun-mohiyati turlicha bayon Jumladan, Nobel mukofotining iqtisodiyot bo 'yicha laureati ( 1990-yil) U. Sharp ta'kidlashicha: «investitsiyalar kelgusida (ehtimol, nomuayyan) qiymatlik olish maqsadida muayyan qiymatlikdan voz kechishdir» 1. «Investitsiyalash» atamasining rna' nosini mana bunday sharhlaydilar: foyda olish puldan ajralishdu» va hisoblaydilarki, mablag'lami yoki real yoxud moliyaviy investitsiyalash mumkin. investitsiyalash atamasi mazmunini kelajakda foyda olish maqsadida bugun pul bilan «xayrlashish,)da ko'radilar. «lnvestitsiyalar atamasini kapitalning kelgusida ko'payishi turli shaklda joylashtirilishi belgilash mumkin,),2 «Investitsiyalar - qo'yilmaning kelgusida o'sish maqsadida bugWlgi 'moldan voz kechish,) 3 , - ishlab chiqarish davri davomida paydo bo'lgan kapital qo'yilma qiymao'sishi. Bu o'sha iste'mol uchun ishlatilmagan qismi hisoblanadi»4, «Investitsiyalar - put mablag'-' lari, maqsadli bank jamg'armalari, qimmatli texnologiyalar, mashina, asosiy vositalar va boshqa mulk ko'rinishidagi kapital qo'yilmalar, shuningdek, pul qiymatiga ega bo'lgan mulkiy va nomulkiy huquqlarni maqsadlarini ko'zlab ishlab chiqarish va boshqa faoliyat obyektlariga kiritish)}5, Iqtisodchi olimlardan Kempbell RMakkonell, L.Bryu investitsiya tushunchasini quyidagicha sharhIaydllar, ya'ni «investitsiya (investment) - moddiy ko'payishi, chiqarish vositalarining jamg'arilishi va ishlab chiqarishga xara jatlaI»l. Ushbu o'z ko'ra, ko'proq, «kapital yilmalar» tushunchasiga mos kelishini ta'kidlab o'tish joiz. Ma'lumki, markazlashtirilgan davrida, iqtisodiy adabiyotlarda «investitsiya» va «kapilal qo'yilma» tushunchalari tor ma'noda va bir xil mazrnunda talqin qilinib kelingan va bunda asosiy fondlarni takror ishlab chiqarishga qilingan xarajatlar (ularni ta'mirlashga qilingan xarajatlarnl ham qo'shgan holda) tushunilar Bunday hoUarda investitsiyalar asosiy kapitalga mablag'lar qo'yish, asosiy fondlarnl vujudga keltirish va takror ish lab chiqarish, mavjud quvvatlarni ta'mirlash va ularni kengaytirishga mablag'lar joylashtirish ma'nosida talqin '"I .......... " ....... Bozor iqtisodiyotiga o'tish davrida «investitsiya» va «kapital qo'yilma» tushunchalari o'rtasida qator farqlar yuzaga keldi. Avvalo, investitsiyalar kapitai qo'yilmalarga qaraganda ancha keng tushunchaga ega. Investilsiyalar kapitalga qo'yish bilan birga, nomoddiy aktivlarga ham, intellektual mulkka ham, aktivlarga ham, (qirnmatli qog'ozlar) ham yo'naltiriladi. Investitsiyalarning mana shun day iqtisodiy mobiyatini iqtisodchi olimlar hozirga qadar ham turlicha talqin qilib sabab bo'lmoqda. Ayrim iqtisodchilar uni «tadbirkorlik faoliyatiga daromad olish maqsadida safarbar etilgan barcha boyliklar», deb tushunsalar, ayrimlari, lotincha < 2 . Ushbu ta'rifdan kelib cbiqadigan bo'lsak, aylanma mablag'larga etilgan investitsiyalar kapital qo'yilmalar hisoblanmaydi. yerda ham investitsiyalarning keng tushunchaga ckanligini va bir vaqtning o'zida kapital qo'yilmalar investitsiyalarning asosini tashkil ko'rishimiz LLl .. 'LUL ....... Yuqoridagi ta'riflarni tahlil qilar ekanmiz, investitsiyaning juda juda keng mazmun kasb etishi uni talqin qilish mumkinligini e'tirol' etish mumkin. Bu atamaning barcha jihatlarini umumlashtirib, quyidagicha tavsiflash mumkin: foyda yoki ijobiy natijaga erishish maqsadida subyektlar tomonidan xarajatlar tarzida iqtisodiy va boshqa l'aoliyat obyektlariga joylashtiriluvchi turli ega boyliklarga investitsiyalar deyiladi. Ushbu ta'rifda investitsiyalarning xarakterli belgilari aks investitsiyalashning maqsadlari; ko'rillishida bo'lishi, turli ko'rinishdagi boyliklar tarzida joylashtirilishi va h.k. vaqt (zamon)ga bog'liq qiymati ko'ra investitsiya kelajakda nal' olish maqsadida mablag'lar qo'yishdir. Investitsiya kapitalni muayyan muddatga bog'lashni yoki band qilisbni bildiradi. Bundan asosiy maqsad kapital qiymatini saqlab qolish yoki bo'lmasa kapital qiymatini davomli o'stirib borishdir. Iqtisodiy mazmuni jihatidan tmli iaoliyatlarga safarbar etilgan moddiy, nomoddiy boyliklar va ularga doir huquqlarni aks ettiradi. Investitsiyalar foyda (daromad) olish yoki ijtimoiy samaraga erishish maqsadida, davlat, huquqiy va jismoniy shaxslar torlar) tomonidan chekiangan imkoniyatlardan samarali dalanib, chekianmagan ehtiyojni qondirish uchun iqtisodiyotning tmli sohalariga ma'lum muddatga sadlangan barcha turdagi boyliklarni ham anglatadi. Yuqoridagi fikrlarga asoslanib, bareha tmdagi boyliklar investitsiyalarning «asosiy birlamcw» elementi degan xulosaga kelish mumkin. Bu boyliklarning turlariga qarab quyidagi shakllarda bo'ladi: ko'char va ko'chmas mulklar (binolar va inshootlar, rnashina va uskunalar, transport vositalari, hisoblash va boshq.); put mablag'lari, maqsadli bank qo'yilmalari, aksiyalar, obligatsiyalar va boshqa qimmatli mualliflik huquqidan keho chiqadigan mulkiy huquqlar, litsenziyalar, patentlar, <1ar, va boshqa intellektual qiymalliklar; tabiiy boyliklar, yer va boshqa mol-mulldardan foydalanish huquqJar:i. Shuni qayd etish joizki, investitsiyalar shakIlaridan qat'iy nazar kapitalni (boyliklarni, resurslarni) 12 natijasi hisoblanadi. Jamg'arish qo'yi

Rejali iqtisodiyot davrida iqtisodiy adabiyotlarda va yotda kapital qo'yilmalarning birmuncha keng tarqalgan quyidagi tasnifi (turlari) ko'ra keltirilgan1: obyektlarning maqsadli belgilanganlik belgilari cha: qurilish ishlab chiqarishi; madaniy-maishiy inshootlar qurish; ma'muriy binolar qurish; qidiruv va geologiya-razvedka ishlariga; fondlarni tahor ishlab chiqarish bo'yicha: yangi qurilishga; faoliyat yuritayotgan korxonalarni ta'mirlash va kengaytirish; texnik qurollantirishga; - moliyalashtirish manbalari markazlashtirilgan va markazlashtirilmagari mablag' larga; - ishlatilishi (joylashtirish, qo'yish) YO'nalishi bo'yicha: ishlab chiqarish va noishlab chiqarishga. Bozor iqtisodiyotiga o'tish munosabati bilan ushbu tasnillash o'zining va amaliy ahamiyatini yo'qotgani yo'q, biroq, yuqorida ta'kidlaganirnizdek, quyidagi sabablarga bunday tasnillash yetarli emas edi: - birinchidan, investitsiyalar kapital qo'yilmalarga qaraganda tushunchaga ega. Ma'lumki, investitsiyalar siya qo'yilmalarini hamda portte! investitsiyalarni qamrab oladi. Yuqoridagi tasnillashda portfel investitsiyalar olin mag an; - ikkinchidan, bozor munosabatlariga o'tish munosabati bilan investitsiyalarni ham, kapital qo'yilmalarni ham moliyalashtirish manbalari va birmuncha kengaydi. yuqoridagi tasnillashda o'rin berilmagan va aks ettirilmagan. Xorijiy adabiyotlarda tasnillanishi ilmiy va amaliy jihatdan alohida uyg'otadi. Masalan, proiessori Vaynrixom investitsiyalarni yo'naltirish obyektlariga ko'ra quyidagicha tasnillashni taklif etadi: - ko'chmas mulkka investitsiyalar (moddiy investitsiyalar - bino, inshootlar, asbob-uskunalar va boshqa turdagi asosiy vositalar); - moliyaviy investitsiyalar (aksiya, obligatsiya va boshqa turdagi qimmatli qog'ozlarni sotib olish);

Investitsiyalarni tahlil qilish va investitsiyalarni baholashning asosiy funktsiyalari. Investitsion tahlil - uning maqsadlari va qo'llash zaruriyati

Ma'lumki, har qanday korxonaning asosiy maqsadi iqtisodiy foyda olish, shuningdek investitsiyalar hisobiga o'z potentsialini oshirishdir.
Investitsiyaviy qarorlarning har biri, albatta, kompaniyaning moliyaviy holatini va uning investitsiya kompaniyalarida ishtirok etishning maqsadga muvofiqligini, moliyalashtirish manbalari va investitsiyalar hajmini baholashni, shuningdek, kelajakda kapital qo'yishni prognoz qilishga asoslangan bo'lishi kerak.
Bu erda ma'lumot bazasi investitsiya loyihalaridan biriga qo'shilish to'g'risida asosiy qarorni qabul qilish uchun zarurdir va nihoyat - ushbu loyihaning amalga oshirilishini doimiy ravishda monitoring qilish butun investitsiyalarni boshqarish jarayonining ajralmas qismi bo'lgan investitsiyalarni tahlil qilish orqali amalga oshiriladi.
Investitsion tahlil nima va u qanday vazifalar va maqsadlarni ko'zlaydi?
Investitsion tahlil - bu samarali va to'g'ri qaror qabul qilishda investorlar e'tiborga olishlari kerak bo'lgan har qanday loyihalarga sarmoya kiritishning maqsadga muvofiqligini baholashning aniq amaliy va uslubiy usullari va usullari to'plami.