I(q-q). indd

I bap. Zatti’n’ du’zilisinin’ molekulyar-kinetikali’q teoriyasi’ tiykarlari’

---

20
Gaz molekulalanni’n’ qozg’ali’s tezligin ta’jiriybede birinshi boli’p, 
1920-ji’lda nemis fi zigi O. Shtern (1888–1969) ani’qlag’an. Ta’jiriybede 
gu’mis atomlari’ni’n’ vakuumdag’i tezligi 
v
m
= 440 m/s yekenligi tabi’l-
g’an.
Yendi (3) formula ja’rdeminde gu’mis atomlari’ni’n’ vm tezligin 
ani’qlayi’q. Puwg’a aylang’an gu’mis atomlari’ni’n’ temperaturasi’ 
T = 1233 K (gu’mistin’ yeriw temperaturasi’), molyar massasi’ M = 0,108 
kg/mol yekenliginen gu’mis atomi’nin’ massasi’n ham wortasha kvadratli’q 
tezligin teoriyali’q jol menen yesaplaw mu’mkin:
Tezliktin’ bul ma’nisi ta’jiriybede tabi’lg’an vm tezlik ma’nisinen bir 
qansha u’lken. Maksvell bo’listiriliwi boyi’nsha da 
v
kv
tezlik 
v
m
tezlikten 
bir qansha u’lken boli’p yesaplanadi’.
Sonday yetip:
Shtern ta’jiriybesi ideal gaz molekulyar kinetikali’q 
teoriyasi’ni’n’ ha’mde Maksvell molekulalardi’n’ tezlikleri 
boyi’nsha bo’listiriliwi haqqi’ndag’i’ ta’liymati’ni’n’ tuwri’ 
yekenligin tasti’yi’qlaydi’.
1. Molekulalardi’n’ ji’lli’li’q qozg’ali’si’ni’n’ wortasha kvadratli’q tezligi 
formulasi’n keltirip shi’g’ari’n’.
2. Gazlardi’n’ universal turaqli’si’ qalay ani’qlanadi’? Wol qanday ma’niske 
iye?
3. Maksvelldin’ molekulalar tezligi boyi’nsha bo’listiriliwin analiz yetin’, 
woni’n’ ma’nisin tu’sindirip berin’.
4. (3) formula ja’rdeminde gu’mis atomlari’ni’n’ wortasha kvadratli’q tezligi 
qalay yesaplang’anli’g’i’n ko’rip shi’g’i’n’ ha’m woni’ ta’jiriybedegi tez-
liktin’ ma’nisi menen sali’sti’ri’n’.
5. Shtern ta’jiriybesi’ni’n’ a’hmiyeti neden ibarat?