I(q-q). indd

qa ten’ boli’p shi’qqan. 
Ha’zirgi waqi’tta Jer orbitasni’n’ diametri 299 200 000 km yeken-
ligi, jaqti’li’q bul arali’qti’ 16 mi’n’ 37 s ta basi’p wo’tiwi belgili. Bul 
halatta jaqti’li’q tezliginin’’ 3·10
8
m/s qa ten’ bolg’an ani’q ma’nisi kelip 
shi’g’adi’.
Jaqti’li’q tezliginin’ Ryomer ta’repinen ani’qlang’an ma’nisi ha’zirgi 
zamandag’i’ ani’q ma’nisinen u’lken parqi’ bolsa da, bul na’tiyje sol 
da’wirde ju’da’ u’lken jan’ali’q yedi. Ryomer buni’n’ menen, birinshiden, 
VII bap. Jaqti’li’q energiyasi’nan paydalani’w
72-su’wret
Yupiter
Quyash
Jer
Jer
Io
Io
Yupiter
2-hal
1-hal

---

104
73-su’wret
jaqti’li’qti’n’ sheklengen tezlikke iye yekenligin, ta’jiriybede ko’rsetti. 
Yekinshiden, jaqti’li’q tezliginin’ ju’da’ u’lken yekenligin ani’qladi’.
Fizo ta’jiriybesi
Aradan 173 ji’l wo’tkennen keyin – 1849-ji’li’ francuz fi zigi Fizo 
ta’jiriybe joli’ menen jaqti’li’q tezligin ani’g’i’raq wo’lshew boyi’nsha 
jetiskenlikke yeristi. Fizo ta’jiriybesi to’mendegilerden ibarat.
Jaqti’li’q deregi S joli’na qoyi’lg’an linza L
1
den wo’tken nurlar jalpaq 
shiyshe plastina P den shag’i’li’si’p, О tochkada ji’ynaladi’. Sol noqatqa 
tiyisli do’n’gelek wornati’li’p, nur woni’n’ tisleri arasi’nan wo’tkiziledi 
(73-su’wret). Do’n’gelekten wotken nur linza L
2
ja’rdeminde parallel yetip 
bag’darlang’an. Parallel nurlar joli’na ju’da’ uzaq arali’qqa qoyi’lg’an linza 
L
3
nurlardi’ jalpaq ayna K g’a ji’ynap beredi. Aynadan shag’i’li’sqan nurlar 
kelgen joli’ boyi’nsha do’n’gelek tisleri arasi’nan wo’tip, shiyshe plastina 
P ha’m L
4
arqali’ baqlawshi’ ko’zine tu’sedi.
Do’n’gelek a’sterek aylandi’ri’lg’anda shag’i’li’sqan nur baqlawshi’g’a 
tu’sken. Do’n’gelektin’ aylani’w tezligi ko’beytip bari’ladi’. Belgili tezlikke 
jetkende shag’i’li’sqan nur baqlawshi’g’a tu’spey qalg’an. Bug’an sebep, 
do’n’gelek tisleri arasi’nan wotken nur shag’i’li’si’p kelgenge shekem sol 
tisler belgili muyeshke buri’li’p, nurdi’n’ joli’n tosi’p qoyadi’.
Do’n’gelektin’ aylani’wi’ belgili ω muyesh tezlikke yeriskende 
baqlawshi’g’a nur ko’rine baslag’an. Do’n’gelek sol tezlik penen 
aylandi’ri’p turi’lg’anda, shag’i’li’sqan nurdi’n’ ko’riniwi dawam yete 
beredi. Bug’an sebep, do’ngelektin’ 1- ha’m 2-tisleri arasi’nan wo’tken 
nurlar shag’i’li’si’p kelgenge shekem do’n’gelektin’ 1-tisini’n worni’n 2-tisi, 
2-tisinin’ worni’n 3-tisi iyelewge u’lgergen. Na’tiyjede shag’i’li’sqan nur 
2- ha’m 3-tisler arasi’nan wo’tken.
Fizo do’n’gelektin’ aylani’w tezligin ω wo’lshep, do’n’gelektin’ radiusi’ 
r, tisleri arasi’ndag’i’ ko’sherdin’ uzi’nli’g’i’ s, do’n’gelekten aynag’a 
shekem bolg’an arali’q l (l = 8,6 km) di bilgen halatta jaqti’li’q tezligi c 
di ani’qlan’.