I(q-q). indd

1. Yelimiz ulamalari’ni’n’ astronomiya tarawi’nda ali’p barg’an jumi’slari’ 
haqqi’nda ayti’p berin’.
2. Teleskoplar haqqi’nda nelerdi bilesiz?
3. Ne sebepten astronomiyali’q izertlewler jasalma joldaslarda da ali’p 
bari’lmaqta?
Kosmos haqqi’nda ko’zqaraslar

---

147
XI BAP BOYI’NSHA KEREKLI JUWMAQLAR
●
Quyash ha’m woni’n’ a’tirapi’nda aylani’p ju’riwshi barli’q aspan deneleri 
birgelikte Quyash sistemasi’n du’zedi.
●
Keplerdin’ birinshi ni’zami’: Ha’r bir planeta shen’berge jaqi’n bolg’an 
ellips boylap aylanadi’ ha’m ellipstin’ fokuslari’nan birinde Quyash turadi’.
●
Keplerdin yekinshi ni’zami’: Planetalardi’n’ radius-vektori’ ten’ waqi’tlar 
ishinde ten’dey betler si’zadi’.
●
Keplerdin’ u’shinshi ni’zami’: Planetalardi’n’ Quyash a’tirapi’nda aylani’w 
da’wirleri kvadratlari’ni’n’ qatnasi’ orbitalari’ u’lken yari’m ko’sherleri 
uzi’nli’g’i’nin’ kublari’ni’n’ qatnasi’na ten’:
●
Mars ha’m Yupiter arali’g’i’nda Quyash a’tirapi’nda aylani’p ju’riwshi 
mayda aspan deneleri asteroidlar dep ataladi’.
●
Kometa – «bas» ha’m wog’an yerip ju’riwshi «quyri’q»tan ibarat bolg’an 
Quyash sistemasi’ndag’i’ aspan denesi boli’p yesaplanadi’.
●
Jerge jaqi’nlasi’p kelip, hawada jaqti’ iz qaldi’ri’p ushatug’i’n, Jer betine 
jetip kelmey jani’p ketetug’i’n mayda aspan deneleri meteorlar dep ataladi’
●
Ushi’p kiyati’rg’an ayi’ri’m meteorlar hawada jani’p tamam bolmay Jer 
betine uri’luwi’ mu’mkin. Bunday aspan deneleri meteoritler dep ataladi’.
●
Juldi’zlar Kosmosta top-top boli’p jaylasqan. Ha’r bir toplamdag’i’ 
juldi’zlar uli’wma wo’z-ara tarti’si’w ku’shi menen baylani’sqan. Bunday 
ha’r bir juldi’zlar toplami’ galaktika dep ataladi’.
●
Du’nyani’n’ du’zilisi ha’m rawajlani’wi’ haqqi’ndag’i’ ha’zirgi zaman 
ko’zqaraslari’na qarag’anda, 13–14 milliard ji’l aldi’n pu’tkil materiya, 
energiya, ken’islik ha’m waqi’t U’lken Jari’li’w sebepli sekundti’n’ 
u’leslerinde (~10
-44
s), derlik birden payda bolg’an.
=
T
1
T
2
2
2
R
1
R
2
3
3
.