I(q-q). indd

«Jiji Kurag’oniy» atli’ kitabi’na kirgizgen. 1437-ji’lda tamamlang’an 
Mi’rza Ulug’bek
(1394–1449)
XI bap. Quyash sistemasi’. Galaktika

---

146
belgili kitapta juldi’zlardi’n’ biyikligi, meridian si’zi’g’i’, ken’lik, juldi’z 
ha’m planetalar arasi’ndag’i’ arali’q si’yaqli’lardi’ ani’qlawdi’n’ usi’llari’, 
wonda 1018 juldi’zdi’n’ jaylasi’w koordinatasi’ keltirilgen. Kitapta 
keltirilgen mag’luwmatlardi’n’ ani’qli’g’i’ sebepli woni’n’ qa’dir-qi’mbati’ 
usi’ ku’nge shekem kemeygen joq. Solardan, Jer ekvatori’ni’n’ Quyash 
a’tirapi’nda aylani’w orbitasi’ tegisligine sali’sti’rg’anda awi’si’w mu’yeshi 
de ani’q wo’lshengen. Bul awi’si’w 23°30′17′′ qa ten’ boli’p, ha’zirgi za-
man wo’lshewlerinen 32′′ qa g’ana pari’q yetedi.
Al-Ferganiy, Beruniy, Ulug’bek si’yaqli’ yelimiz ulamalari’ ali’p barg’an 
izertlewleri menen astronomiya tarawi’nin’ rawajlani’wi’na u’lken u’les 
qosti’.
Ha’zirgi zaman astronomiyali’q izertlewler
Da’wirlerdin wo’tiwi menen astronomiyali’q baqlawlar ushi’n arnawli’ 
a’sbaplar islep shi’g’i’li’p, wolar quramalasi’p barg’an. Birinshi teleskop 
1608-ji’li’ gollandiyali’q Xans Lipperstey ta’repinen woylap tabi’lg’an. 
Birinshi ma’rte islep shi’g’ilg’an teleskopta shiyshe linzalar uzaqtag’i’ 
denelerdi u’lkeytip ko’rsetken. Sol da’wirdin’ wo’zinde Galileo Galiley yeki 
linzadan quralg’an teleskop woylap tapqan. Bul teleskoplardi’n’ woylap 
tabi’li’wi’ astronomiyali’q izertlewlerdin’ jan’a da’wirinin’ baslani’wi’na 
ali’p keldi.
Ha’zirgi zaman teleskoplari’ni’n’ ja’rdeminde Galaktikami’zdag’i’ 
juldi’zlarda boli’p ati’rg’an processler menen birge basqa galaktikada 
ju’z berip ati’rg’an processlerdi de baqlaw imkaniyati’ bar. Quramalasqan 
teleskoplar ko’rinetug’i’n jaqti’li’qlar menen birge ko’rinbeytug’i’n elektro-
magnit tolqi’nlardi’ qabi’l yete aladi’. Ovservatoriyalarda radioteleskoplar, 
spektrografl ar qollani’ladi’.
Jer atmosferasi’ joqari’ energiyli’ nurlardi’ kush1i jutadi’. Sol sebepli 
Kosmostan kiyati’rg’an elektromagnit tolqi’nlardi’n’ barli’g’i’n Jerde turi’p 
teleskoplar ja’rdeminde baqlap bolmaydi’. Soni’n’ ushi’n astronomiyali’q 
izertlewler Jerdin’ jasalma joldaslari’na wornati’lg’an radioteleskoplar 
ja’rdeminde wo’tkerilmekte. Solardan, kosmosqa shi’g’ari’lg’an Xabbl 
teleskopi’ Jerdegi teleskopta baqlanatug’i’n jaqti’li’qqa sali’sti’rg’anda 
50 yese ku’shsiz jaqti’li’qti’ sezgeni sebepli Kosmosti’ ha’m wondag’i’ 
obektlerdi teren’nen u’yreniw imkaniyati’n beredi.